Fransız dilini yeni öyrənməyə başlayanlar üçün

Azərbaycanca-Fransizca, Fransizca-Azərbaycanca

Lüğət

Qrammatika əlavəsi

Lüğətin tərtibçisi: Novruz Novruzov

Rəyçi: Vazeh Əsgərov, Azərbaycan-Fransiz Universitetinin direktoru, dosent

Redaktor: Aysel Novruz

Bakı 2017

(Lüğət saytımızın sağ sütununda, pdf formatında yerləşdirilib).

Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini özündə əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Prezident İlham Əliyevin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, möhtəşəm sənət abidəsi Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini, vətənpərvərliyini, mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini, toponimlərini, qəhrəmanlığını, müdrikliyini, dünyagörüşünü, tarixi hadisələrini, şəxsiyyətlərini, mədəniyyətini özündə cəm etdiyi üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Prezident İlham Əliyev dastanın öyrənilməsinin, dünyada geniş tanıdılmasının və təbliğinin vacibliyini bildiyi üçün dövlət səviyyəsində əsərin qorunmasının göstərişini vermişdir. Prezident İlham Əliyev tarixi abidənin dövlət səviyyəsində qorunmasını təmin etdiyi üçün Azərbaycanla yanaşı digər ölkələrdə də abidənin təntənəli açılışlarında iştirak etmişdir. Buna misal olaraq, onun Brüsseldə Dədə Qorqudun 2004-cü ildə abidəsinin açılışında iştirak etməsini göstərmək olar. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ulu öndər Heydər Əliyevdən sonra Dədə Qorqudun xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin yaradılması Prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, eposun tarixi-etnoqrafik kompleksinin yaradılması üçün müntəzəm olaraq öz göstərişini vermişdir. Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə Bakı şəhərinin Nərimanov rayonunda 6 hektar ərazidə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının baş qəhrəmanı Dədə Qorqudun şərəfinə park salınaraq, geniş tikinti və abadlıq işləri görülərək eposun abidəsi ucaldılmışdır. Prezident İlham Əliyev ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının baş qəhrəmanı Dədə Qorqudun şərəfinə salınan parklarda da müntəzəm olaraq tikinti-quruculuq işlərinin aparılması üçün müvafiq tapşırıq və tövsiyələrini vermişdir. Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının keçmiş həyat tərzini, məişətini, psixologiyasını özündə əks etdirdiyi üçün Prezident İlham Əliyev tərəfindən eposun tədqiqi ilə bağlı elmi işlərin çoxaldılması əmri verilmişdir. O, dastanın Azərbaycan xalqına mənsub olduğunu dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün çox böyük işlər görülməsinin göstərişini vermiş və bu önəmli məsələni daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının öyrənilməsi, dünyada geniş tanıdılması və təbliği Prezident İlham Əliyevin dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsi və əsas istiqamətlərindən biridir. Dastanın Azərbaycanda öyrənilməsinin, dünyada geniş tanıdılmasının və təbliğinin bu qədər önəmsənilməsi nəticəsində Türk dünyası ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq və müsbət demoqrafik dinamika yaradılmışdır. Prezident İlham Əliyev eposun Azərbaycanda təbliği məqsədi ilə çoxsaylı mədəni tədbirlər, festivallar, müsabiqələr keçirilməsi göstərişini vermiş, əsərin dünya miqyasında tanınmasında mümkün olan bütün tədbirlərin keçirilməsini tapşırmışdır. Azərbaycan xalqının dünyaya bəxş etdiyi ədəbi-mədəni abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin, ədəbiyyatının, dilinin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün bir vasitədir. Bu amil əsərin dövlət səviyyəsində qorunmasını labüd edirdi. Yüksək bəşəri idealların tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olan “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanı Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün tarixi-etnoqrafik məlumatlarla olduqca zəngin olduğu üçün ölkə başçısı tərəfindən eposun tədqiqi, nəşri və təbliği ilə əlaqədar dövlət səviyyəsində və beynəlxalq miqyasda böyük təntənəli tədbirlər keçirilmişdir. Eposun İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə keçirilmiş tədbirlər və beynəlxalq miqyasda təşkil edilmiş kompleks fəaliyyətlər nəticəsində möhtəşəm ədəbi abidəyə münasibətdə yeni bir era başladı. Epos Azərbaycan xalqı, onun tarixi və folkloru haqqında dolğun məlumat daşıdığı üçün Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti illərində onun tədqiqi, nəşri və təbliği sahəsindən ciddi bir dönüş başlanmış və mühüm elmi-ədəbi nailiyyətlər əldə edilmişdir. Ədəbiyyat və mədəniyyət məfhumlarından böyük siyasətdə istifadə etməyi bacaran nadir siyasət xadimlərindən biri olan Prezident İlham Əliyev “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanını məharətlə dünya mədəniyyətinin fenomenal hadisəsinə çevirməyi bacarmışdır. Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan epos zəngin tariximizi, qədim mədəniyyətimizi və milli-mənəvi dəyərlərimizi özündə ehtiva etdiyi üçün qorqudşünas alimlərimizin - tarixçilərin, dilçilərin, ədəbiyyatşünasların, etnoqrafların və elmin başqa sahələrinin nümayəndələrinin tədqiqat obyekti olmuşdur. Prezident İlham Əliyev qorqudşünas alimlərimizin himayədarıdır. Çünki qorqudşünas alimlər tərəfindən qorqudşünaslıq sahəsində çox mühüm addımlar atılaraq bütün türk xalqlarının tarixi və mədəniyyəti üçün mötəbər işlər görülmüşdür. İlham Əliyev Azərbaycan qorqudşünaslarının Azərbaycanı beynəlxalq aləmdə Dədə Qorqudun və qorqudşünaslıq elminin vətəni kimi tanıtdırmasını hər bir zaman yüksək qiymətləndirmişdir. Prezidentin göstərişi ilə Azərbaycanda Dədə Qorqudun heykəlləri qoyulmuş və dünya miqyasında geniş təbliğ olunması sahəsində böyük əhəmiyyətə malik olan tədbirlər həyata keçirmişdir.
Həcər Atakişiyeva

Heydər Əliyevin Azərbaycan söz sənətinin hərtərəfli yüksəlişinə böyük diqqət və qayğısı onun nəzəri irsində mühüm dəyərə malik olan məsələlərdəndir. Onun ədəbiyyatşünaslığa gətirdiyi yeni tipli siyasi təfəkkür sayəsində ədəbi prosesin perspektivlərində müsbətə doğru kəskin şəkildə irəliləmə baş vermişdir. Milli və ictimai maraqları formalaşdıran fikirlərə, mülahizələrə, hökmlərə fərqli prizmadan yanaşaraq ədəbiyyatın ideya-estetik dəyərini, təsir qüvvəsini düzgün qiymətləndirmişdir. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli istiqlalın azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından tədqiq olunmuşdur. O, azərbaycançılıq fəlsəfəsinin yaranmasını və ədəbi əsərlərdən qaynaqlanmasını ən mühüm və vacib amil kimi dəyərləndirmişdir. Onun fikrincə, ədəbiyyat azərbaycançılıq fəlsəfəsinin və ideologiyasının əsasıdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair ən önəmli saydığı Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirmək və tanıtdırmaq idi. Onun ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyəti azərbaycançılıq ideologiyasına dayanır. Heydər Əliyev milli ədəbiyyat, mədəniyyət, bədii fikir, ictimai dünyagörüş istiqamətində formalaşma prosesində azərbaycançılıq bədii düşüncəsini konseptual fikirlərlə əsaslandırırdı. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri Şərqin, türk-islam dünyasının, xüsusən də Azərbaycanın bədii düşüncəsinin konseptual ümumiləşdirməsidir. Ulu öndər Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına çox böyük önəm verərək, onları əsas istiqamətlərindən biri kimi görürdü. Folklora, milli-mənəvi sərvətlərə qayğıkeş münasibəti ilə mədəni irsimizin qorunmasına nail ola bilmişdir. Azərbaycan folklor nümunələrinin qorunması Heydər Əliyevin müdrik və uzaqgörən siyasətinin əsas amallarından olmuşdur. Folklor milli ruhun güclənməsi, vətərpərvərlik, azərbaycançılıq ideyalarının qüvvətlənməsi, xalqın mənəvi həyatını işıqlandırması, milli-mənəvi dəyərlərinin toplanılması, qorunması və təbliğində mühüm rol oynamışdır. Ümummilli lider folklor nümunələrinin hərtərəfli öyrənilməsi, onların bədii irsinin toplanıb nəşr edilməsi, ustad sənətkarlardan Aşıq Alının 180 (1981), Aşıq Ələsgərin 150 (1972) illik yubileylərinin keçirilməsi kimi göstərişləri ilə ədəbiyyat məsələlərinə necə böyük dəyər verdiyini göstərmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycanda Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Şəmşir Qocayev, Aşıq Şakir Hacıyev, Aşıq Ələkbər Cəfərov, Aşıq Ədalət Nəsibov, Aşıq Pənah Pənahov, Aşıq İmran Həsənov, İzzətalı Zülfüqarov, Ələsgər Şəkili, Əli Kərimov, Aşıq Əhliman, Aşıq Ədalət Dəlidağlı kimi folklor nümayəndələrinə fəxri adlar verərək onların Azərbaycan folklorunu daha da dərindən araşdırmasını, aşıq sənətini inkişaf etdirməsini, milli mərasimlərimizin təbliği istiqamətində ciddi tədbirlər görülməsini tapşırmışdır. Heydər Əliyevin göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorquq”un, Aşıq Şəmkirin, Dədə Ələsgərin yubileylərinin dövlət səviyyəsində birbaşa prezidentin nəzarəti altında həyata keçirilməsi onun folklora qayğısının və sevgisinin təzahürü idi. Ümummilli liderin folkora göstərdiyi qayğı elmi araşdırma mövzusu kimi müxtəlif sənət nümayəndələri tərəfindən araşdırılmışdır. Heydər Əliyev irsində Azərbaycan xalqının dünyanın qədim və oturaq xalqlarından olmasının milli mahiyyət daşıması və Azərbaycan mədəniyyəti nümunəsi kimi dünya ictimaiyyətinə qəbul etdirilməsinin yekunu nəticəsidir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə qarşı olan münasibət onun siyasi müdrikliyinin və uzaqgörənliyinin qabarıq göstəricisidir. Klassik ədəbiyyat onun üçün hər şeydən əvvəl, müasirliyi, konkret tarixi situasiyada xalqa mənəvi-mədəni xidmət göstərmək potensialını özündə ehtiva edirdi. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli-mənəvi və ədəbi potensialın yaradılması ilə şərtləndirilməsi nəticəsində klassiklərin əsərlərinə diqqət daha da çox artmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri ümummilli liderin ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni inkişaf mərhələsini başlanması ilə birbaşa bağlıdır. O, ədəbi görüşlərində ədəbiyyat məsələlərini ümumxalq mövqeyindən təhlil edib, ona elmi-fəlsəfi münasibət formalaşdırıb, yeni araşdırma metodlarını, sahələrini və yollarını müəyyən etmişdir. Heydər Əliyevin klassik ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinin açılmasına və təhlilinə dair yüksək elmi tədqiqat işləri vardır. Onun ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinin həlli istiqamətinə aid fikirlərinin özünəməxsusluğu nəticəsində ədəbiyyat tariximiz yeni yöndən işıqlanmağa başlamışdır. Heydər Əliyev klassik irsimizə yeni münasibəti formalaşdıraraq, klassik irsin tədqiqatçılarının qarşısında klassik ədəbi nümunələri yeni baxış prizmasından araşdırmaq, milli-əxlaqi dəyərlərin üzə çıxarılmasında və ona fəlsəfi münasibətin formalaşmasında klassik irsin əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək, klassiklərimizin yaşadığı dövrü tədqiq etmək kimi şərtlər qoymuşdur. Onun Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi kimi klassiklərin əsərlərinin ətraflı araşdırılması, onların yubileylərinin keçirilməsi, əsərlərinin tədqiqi və təbliği ilə bağlı verdiyi göstərişlər nəticəsində klassik ədəbi irs daha da inkişaf edə bilmişdir. Şuşada Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin tikilməsi və abidəsinin qoyulması Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olub, onun klassik ədəbi irsə diqqət və qayğısı nəticəsində baş vermişdir. Heydər Əliyevin irsində Azərbaycan ədəbiyyatına yanaşmasını araşdıran zaman onun Füzulinin və Nəsiminin məzarlarının qorunması ilə bağlı fəaliyyətinin tarixi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Klassiklərə münasibət onun dövlətçilik və milli siyasət konsepsiyasının əsasını təşkil edir. Dahi şəxsiyyət Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə həmişə diqqətli olmuş və Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi sənətkarların irsinin qorunması məsələsini diqqət mərkəzində tutmuşdur. Görkəmli dövlət xadiminin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri sənətkarların yubileylərinin keçirilməsi, irslərinin tədqiqi ilə bağlı fərman və sərəncamların verilməsi ilə kifayətlənilməmişdir. Onun nəzəri irsində eyni zamanda ədəbiyyatşünaslıq sahəsində fundamental əsərlərin meydana çıxması, yeni bədii əsərlərin, teatr tamaşaları və kinofilmlərin yaranması və tarixdə analoqu olmayan hadisə - Hüseyn Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən gətirilərək, doğulub- böyüyüb, yaşadığı Naxçıvanda dəfn edilməsi və qəbirüstü məqbərənin tikilməsi kimi məsələlər öz həllini tapmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərində ədəbi-mədəni hadisələr vasitəsilə xalqı oyatmaq, mili istiqlal və azadlıq mübarizəsinə hazırlamaq mühüm yer tutmuşdur. Heydər Əliyevin ədəbi-mədəni abidələrimizə və folklor nümunələrinə verdiyi qiymət misilsiz əhəmiyyət daşıyır. Onun nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair nümunələr ümumtürk və ümumşərq, bəzən də ümumdünya mədəniyyətinin çərçivəsində təhlil olunmuşdur. Dahi şəxsiyyətin Azərbaycan ədəbi fikrinin istiqamətləndirilməsindəki fəaliyyəti tarixilik və müasirliyin vəhdəti şəklindədir. Onun Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinə olan diqqəti nəticəsində türk dünyası yazarlarının mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə bəxş etdiyi əsərlərin keyfiyyəti artmışdır. Görkəmli xadimin ədəbi-tarixi prosesdəki mövqeyi və xidmətləri sayəsində Azərbaycan elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, maarifi və digər sahələri əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdir. Ədəbiyyatın inkişafında maraqlı olan Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan”, “Qobustan”, “Ulduz”, “Literaturnıy Azerbaydjan” kimi jurnallar və “Ədəbiyyat” adlı qəzet dövlət hesabına nəşr olunmuşdur. Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan: Əliağa Kürçaylının, Nəbi Xəzrinin, Mirvarid Dilbazinin, Aşıq Əhmədin, Aşıq Şəmkirin, Qabilin, Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun, Vadif Məmmədovun, Xanəli Kərimlinin, Ələddin Eyvazın, Elman Həbibin, Mətanət Hüseynxanqızının, Həmid Arzulunun, Elçinin xalqın təfəkkürünə əsaslanaraq yaratdığı bədii-fəlsəfi əsərləri xalqımızın tarixindəki roluna yüksək qiymət vermişdir. Ədəbiyyatın yaradıcı gücünü, təsir qüvvəsini, ziyalılarda milli oyanış hissini gücləndirməsini, xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin üzə çıxarılmasını və qorunmasını, milli mənlik şüurunun formalaşmasını və təkmilləşdirilməsini çox yüksək dəyərləndirən Heydər Əliyev bu sahənin digər sahələrdən mənəvi cəhətdən daha çox əhəmiyyət daşıdığını vurğulamışdır. Ədəbi-mədəni irsimizi araşdırmaq və inkişaf etdirməyi, xalqın milli tarixinin və ədəbiyyatının öyrənilməsini, tədqiqini və təbliğini Azərbaycan ziyalılarının qarşısında şərt kimi qoymuşdur. Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının dünyaya tanıtdırılmasında yüksək xidmətləri olan Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri mövzularına elm və mədəniyyət xadimlərinin yubileylərinin keçirilməsi, Hüseyn Cavidin məzarının Naxçıvana gətirilməsi, məqbərəsinin ucaldılması, Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yubileylərinin keçirilməsi, vaxtaşırı yazıçılarla və şairlərlə görüşlərin keçirilməsi, “Azərbaycan”, “Qobustan” və “Ulduz” kimi ədəbi topluların sərbəst və azadfikirli ədəbi nümunələrin nəşr etdirilməsi, milli zəminə söykənən, milli yaddaşı özündə əks etdirən ədəbi əsərlərin yaranmasına böyük önəm verilməsi, azərbaycançılıq ideologiyasını özündə ehtiva edən əsərlərin yaranmasını önə çəkməsi misal ola bilər. Ədəbiyyat faktorunun görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətində rolu çox genişdir. O, ədəbiyyatın imkanlarının ölkənin və xalqın tanıdılmasındakı və milli ideologiyanın formalaşdırılmasındakı əvəzedilməz rolunu çox yaxşı bilirdi. Onun geniş və sistemli ədəbiyyat biliyinə malik olması sayəsində ədəbiyyatın təhsildəki, əxlaqdakı, mənəviyyatdakı çox böyük roluna üstünlük verilmişdir. Heydər Əliyevin bədii ədəbiyyata münasibəti ədəbiyyatın xalqın taleyinin və tarixi yaddaşının əks-sədası kimi görülməsində müstəsna rol oynamışdır. O, dövlətçilik fəaliyyəti prosesində millilik amilini, tarixilik anlayışını və müasirlik prinsipini həyata keçirməkdə ədəbiyyat faktorundan davamlı istifadə etmişdir.
Həcər Atakişiyeva
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Heydər Əliyev və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi // Heydər Əliyev və dövlətçilk təliminin işıqları. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. (Xüsusi buraxılış). Naxçıvan: Qeyrət, 2013, №1, s. 129-131
2. Ümummilli lider Heydər Əliyev Məhəmməd Füzuli haqqında // Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri. 2013, № 2, s. 256-260
3. Ümummilli lider Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri / Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş IV beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: Mürtəcim, 2013, s. 400-402
4. Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatında dissidentlik // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2014, №1, s.10-13

Azərbaycan xalqının görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyata olan xidmətlərindən Nizami Gəncəvinin 840 illik, Məhəmməd Füzulinin 500 illik, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının 1300 illik yubileylərinin keçirilməsi əmrini verməsi ən vaciblərindəndir. Onun bu tədbirləri keçirməsi ədəbiyyat sahəsində aparılan məqsədyönlü elmi-ideoloji işin əsas hissələrindəndir. Bu yubileylərin keçirilməsi nəticəsində bu sənətkarların və abidələrin Azərbaycan xalqına məxsusluğu əsaslı sübutlarla sübut olunaraq, bütün dünyaya bəyan edilmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin əsasını Azərbaycanın mənafelərinin qorunması, müdafiə edilməsi təşkil edir. Eyni zamanda onun ədəbiyyat siyasətində tarixilik prinsipinin özünəməxsusluğu ona görə əsasdır ki, onun vasitəsilə Azərbaycan xalqına özünün soykökünü, milli-tarixi keçmişini dərindən və əsaslı şəkildə dərk etdirmək, mənimsətmək, xalqımızda milli qürur hisslərini daha da yüksəltmək mümkündür. Heydər Əliyevin ədəbiyyatda tarixilik prinsipinə daha çox önəm verdiyini özünə rəhbər tutan Elçin, İsa Hüseynov, Əzizə Cəfərzadə, Hüseyn İbrahimov, Fərman Kərimzadə, Əlisa Nicat kimi Azərbaycan yazıçıları əsərlərində milli-tarixi özünüdərk proseslərinə daha çox yer vermişdirlər və onların əsərləri sayəsində ədəbiyyatda tarixi mövzularda yazılmış bədii əsərlərin sayı artmışdır. Yazıçılarımızın əsərlərində tarixi mövzuları kütləviləşdirməsi və miqyasının genişləndirilməsi nəticəsində vətən və xalq üçün önəmi böyük olan tarixiliklə bədiiliyin vəhdət daşıdığı əsərlər meydana çıxdı. Azərbaycan ədəbiyyatına tarixi simaların obrazlarını yaradaraq, daxil etmək çox çətin və məsuliyyətli işdir. Tariximizin çox mühüm şəxsiyyətlərini ədəbi əsərlərdə ən yüksək səviyyədə canlandırılmasının öhdəsindən gəlmək üçün yüksək istedad və dərin bilik tələb olunurdu. Heydər Əliyev ədəbiyyat siyasəti üçün əsas şərtləndən biri də o idi ki, tarixiliklə bədiiliyin sintezi nəticəsində layiqli bədii əsərlər yazılsın və bu əsərlərdə müasirlik meyarı özünəməxsus rolunu və yerini milli-tarixi dərk proseslərinin fonunda qoruyub, saxlaya bilsin. Çünki müasirlik çağdaş həyatın və ədəbiyyatın mərkəzində duraraq, düşüncənin və təfəkkürün ədəbiyyatda ictimai inkişafını müəyyən edir. H.Əliyev ədəbiyyatda müasirlik məsələsinə önəm verərək bildirirdi ki, müasir həyat və çağdaş ədəbiyyat birlikdə paralel şəkildə irəliləməlidir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin ədəbiyyatşünaslıq elmlərinə ən yüksək dəyəri verməsinə görə ədəbiyyatşünaslıq zənginləşmiş və inkişaf etmişdir. O, Azərbaycanda ədəbiyyat siyasətinin banisi və böyük müdafiəçisi kimi tanınır. Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin inkişaf səviyyəsinin əsas şərtlərinə əsasən, Azərbaycanda mətbu orqanlar olan “Ədəbiyyat qəzeti”nin, “Azərbaycan”, “Qobustan” və “Ulduz” jurnallarının nəşri dövlət tərəfindən maliyyələşdirildi və bununda sayəsində milli ədəbiyyatın inkişafında böyük irəliləyiş oldu. Onun ədəbiyyat siyasətinin mərkəzində Azərbaycançılıq ideologiyası dayanırdı. Heydər Əliyevin ilkin təməlini qoyduğu ədəbiyyat siyasəti günü-gündən əlavə müddəalarla daha da zənginləşdirərək müasir dövrün ədəbiyyat siyasəti halına gəlmişdir. Onun ədəbiyyat siyasətində artıq formalaşmış ənənələri davam etdirilməsi və əlavə müddəalarla zənginləşdirməsi böyük xidmətləri siyahısındadır. Ədəbiyyat siyasətində artıq formalaşmış ənənələri davam etdirərək, yazıçılara fəxri adların, fərdi təqaüdlərin verilməsi və yaradıcı gəncliyin istedadlı nümayəndələrinin stimullaşdırılması üçün konkret əməli işlərin görülməsi bu qəbildən olanlardır. Ədəbiyyat sahəsində xidmətləri olanlara müntəzəm olaraq, Azərbaycan Respublikası Dövlət mükafatlarının verilməsi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasəti sahəsindəki xidmətlərinin əməli ifadəsidir. Azərbaycan dövlətinin ədəbiyyat siyasəti böyük ehtirama əsaslanır. Yüksək səviyyəli mükafatların və təqaüdlərinin yaradılması mövcud siyasətin ənənələridir. Ədəbiyyat sahəsinə aid olan və ya onunla bilavasitə əlaqəli olan Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, Azərbaycan Dövlət Milli Dram Teatrı, Opera Teatrı, C.Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı və s. kimi yerlərdə aparılan böyük quruculuq prosesləri Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin əsas tərkib hissəsidir. Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən ədəbiyyat siyasəti nəticəsində yeni çağdaş ədəbi nəsil meydana çıxmış və Azərbaycançılıq məfkurəsi daha da zənginləşdirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin böyük rolu və mükəmməl, hərtərəfli təsiri olduqca əhəmiyyətlidir. Ədəbiyatşünaslıq həmişə siyasiideoloji cəhətdən aktuallıq kəsb edən sahədir. Heydər Əliyevin bu sahədəki fəaliyyətindən bəhs edən ədəbiyatşünaslar öz kitab və monoqrafiyalarında ulu öndərin Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə, onların yubileylərinin keçirilməsinə, ev muzeylərinin təşkilinə, əsərlərinin akademik nəşrlərinin hazırlanmasına, əsərlərinin dünya dillərinə tərcümə olunub yayılmasına, ədəbiyyat xadimlərinin və ədəbi nəşrlərin dövlət qayğısı ilə əhatə olunmasına göstərdiyi diqqət və qayğını qələmə almışlar. Heydər Əliyev hakimiyyəti dövründə ədəbiyyat siyasətini daim irəlilədərək, ədiblərə göstərdiyi saysız-hesabsız qayğılar ilə tarixə adını yazdırmışdır. Cəfər Cabbarlının, Cəlil Məmmədquluzadənin, Səməd Vurğunun, Hüseyn Cavidin, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin ev muzeylərinin yaradılması və abidələrinin ucaldılması onun adı ilə bağlıdır. Ədəbiyyatı xalqın mənəvi sərvəti və intellektual mülkiyyəti sayan Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatını dərindən bilən və sevən insanlara xüsusi hörmət etmişdir. Heydər Əliyev çox yaxşı bilirdi ki, xalqın milli mənlik şüurunun formalaşmasında, mənəvi cəhətdən təkmilləşməsində, tarixi yaddaşın qorunub saxlanılmasında şairlərin və yazıçıların böyük rolu nəzərə alınmalıdır. Buna görə də, ümummilli lider həyatı və fəaliyyəti boyunca bu sahəyə diqqət və qayğı göstərdir. Ümummilli lider yaxşı bilirdi ki, ədəbiyyat millietnik, siyasi-ideoloji, mənəvi cəhətdən xalqın formalaşma yolunu müəyyən edə bilmə gücündədir. Ədəbiyyatına bağlı Azərbaycan xalqı özünü sözlə ifadə etmiş, öz bütövlüyünü, etnik mövcudluğunu doğma ədəbiyyat ilə qoruyub saxlaya bilmişdir. Şifahi xalq yaradıcılığına böyük önəm verən Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının incisi olan xalq yaradıcılığının tarixə çevrilmiş və yazıya alınmış ən böyük nümunəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanını milli varlğımızın mötəbər qaynağı hesab edirdi. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ən qədim abidə kimi xalqımızın milli mənlik şüurunu formalaşdıran elementlərlə zəngindir. Buna görə də, Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatını “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanınsız belə yüksək mədəni səviyyəyə çata bilməyəcəyi fikrində idi. Ulu öndər Heydər Əliyevin ədəbi məclislərdə, yubiley tədbirlərində, ədəbi simalarla görüşlərdə, Azərbaycan və türk yazıçılarının qurultaylarındakı çıxışlarında səsləndirdiyi fikirlər onun ədəbiyyat siyasətinin inkişafı istiqamətində apardığı planın bir hissəsi olmuşdur. Buna görə o, Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırılması və sistemləşdirilməsi üçün bütün tədbirlərin görülməsini buyurmuşdur. Ədəbiyyatın təbliği nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı daha da inkişaf etmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin mərhələlərinin tədqiqata cəlb edilməsi nəticəsində onun klassik Azərbaycan ədəbiyyatına və folkloruna dair fikir və mülahizələri, verdiyi fərman və sərəncamlar araşdırılaraq ədəbiyyatşünaslığın inkişafına təkan verməsi konkret faktlar əsasında sübut edilmişdir. Onun ədəbiyyata milli müstəvidən yanaşması və azərbaycançılıq ideologiyasının əsas tərkib hissələrindən biri kimi dəyərləndirməsi ilə ədəbiyyatşünaslıq obyektiv elmi qiymətini almışdır. Çağdaş ədəbiyyatşünaslığın tədqiq olunmasında tarixi müqayisəli və sistemli-təhlil metodlarından istifadə olunmuşdur. Milli ideologiya tədqiq və təhlil prinsipləri ilə onu araşdıran tədqiqatçılar üçün gərəkli mənbə rolunu oynaya bilmişdir. Heydər Əliyevin görüşləri əsasında ədəbiyyat tariximizin müxtəlif sahələrinin tədqiqi və təbliği daim yüksələn xətt üzrə inkişaf etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasəti üçün gərəkli mənbə rolunu yerinə yetirilmişdir. Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasəti və onun mahiyyəti milli siyasətin tərkib hissəsi kimi ölkədə ədəbiyyata necə münasibət bəslənməsini və bu yürüdülən siyasətin tərkib hissəsi olan İsa Həbibbəyli, Nizami Cəfərov, Bəkir Nəbiyev və Yaşar Qarayev kimi akademiklərimizin fikirlərinə göstərilən münasibəti özündə ehtiva edir. Ədəbiyyatın millətin özünütəsdiqinin ifadə vasitəsi olduğunu bildirən ağıllı, məqsədyönlü, səmərəli şəkildə millətin özünüdərkinin və xalqda milli qürur və ləyaqət hissinin vacibliyini bilən ulu öndər ədəbiyyatı bədii sözün qüdrətilə yaşayan xalqın mənəvi potensialının meydana çıxarılması və Azərbaycan xalqının dünyada tanıdılmasına və imicinin yüksəldilməsinə rəvac verən vasitə kimi qəbul edirdi. Əlverişli şərait nəticəsində ədəbiyyatçılar Azərbaycan xalqının intellektini, böyük ədəbi-bədii potensialını özlərinin milli-mənəvi, elmi, ədəbi və mədəni mühiti təcəssüm etdirən əsərlərində bütün dünyaya çatdıra bilirdilər. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin ədəbiyyat siyasətinin konsepsiyasında milli və bəşəri dəyərlərə sadiq qalmaq və tariximizi düzgün əks etdirmək dayanır. Görkəmli dövlət xadiminin bu sahədəki fəaliyyətini dəyərləndirəndə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı, təbliği və tədqiqi ilə bağlı mühüm göstərişlərinin, fərmanlarının və qərarlarının olduğunun şahidi oluruq. Ədəbiyyatın inkişafı və təbliği ilə bağlı konseptual fikirləri Azərbaycan ədəbiyyatının potensiallarının üzə çıxarılmasına xidmət etmişdir. Milli zəminə söykənən Azərbaycan ədəbiyyatında vətənpərvərlik duyğuları ilə zəngin olan klassik ədəbi irs və folklor nümunələri ədiblərimizin Azərbaycançılıq idealına sədaqət nümunəsidir.
Həcər Atakişiyeva
İstigadə olunan ədəbiyyat siyahısı:
1. Heydər Əliyev və Azərbaycanda ədəbi proses // Heydər Əliyev zirvəsi (Naxçıvan Dövlət Universitetinun Elmi Əsərlərinin xüsusi buraxılışı). Naxçıvan: Qeyrət, 2008, səh. 89-90.
2. Heydər Əliyev və Azərbaycan folkloru // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2009, № 2, s.106-109.
3. Heydər Əliyev və klassik Azərbaycan ədəbi irsi // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2009, № 1, s.6-10.
4. Heydər Əliyev və “Dədə Qorqud kitabı” // MEA Folklor İnstitutu. “Dədə Qorqud” (elmi -ədəbi toplu), I (46), Bakı: Nurlan, 2013, s. 32-36.
5. Heydər Əliyev və Nizami Gəncəvinin ədəbi irsi // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2013, № 2, s. 32- 35.
6. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi fikirinin istiqamətləndirilməsində Heydər Əliyevin rolu / Regional inkişaf və böyük mədəniyyət: mənşə, harmoniya və tipologiya məsələləri. Beynəlxalq konfransın materialları. Naxçıvan Dövlət Universiteti, Qeyrət, 2009, s. 42-43.

Əhməd bəy Ağaoğlu mədəniyyətşünas, sosioloq, ictimaiyyətçi, alim olmaqla yanaşı, həm də güclü tənqidçi, böyük ədib olmuşdur. Ədəbiyyat bir sənət sahəsi kimi Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında öz layiqli qiymətini almışdır. Əhməd bəyin ədəbiyyatın nəzəri problemlərinə həsr olunmuş məqalələri, ədəbiyyat tarixinə həsr olunmuş iri həcmli əsərləri onlarladır. Əhməd bəy Ağaoğlu əksər əsərlərində ədəbiyyatın həyata təsirini ön plana çəkir, ədəbi əsərlərə də məhz bu mövqedən yanaşaraq təsirin doğru və tərbiyəli olmasını tələb edirdi. Ədəbiyyatın reallığı əks etdirmə probleminə Əhməd bəy Ağaoğlu Şərq ədəbiyyatını tənqid edərkən dəfələrlə müraciət etmişdir. Lakin Əhməd bəy Qərb ədəbiyyatından danışarkən tənqid mövqeyində olmur, əksinə Qərb ədəbiyyatını müsbət plandan tətbiq edir: “Əgər bütün Paris və Parisin tarixi yer üzündən qalxıb yalnız Viktor Hüqonun “Notre Dame de Paris”i ilə Zolyanın “Vente de Paris” adlı əsərləri qalmış olsaydı, biz yenə Parisin istər orta əsrlər və istər daha sonra gələn zamanlardakı həyatı haqqında tam bir fikir əldə edə bilərdik. Küçələrindən, memarisindən, geyiniş tərzindən, evlərin döşənməsindən başlayaraq kilsələrindəki ayinlərinə, kənd satıcılarına qədər xəyalımızda canlandıra bilərdik. Bu xüsusda rus və ingilis ədəbiyyatı o qədər irəli gəlmişdir ki, Rusiyada və İngiltərədə təsvir edilməmiş, canlandırılmamış tək bir çay, tək bir orman, tək bir step, tək bir insan və yaşayış tərzi buraxılmamışdır” [3,14]. Əhməd bəy Ağaoğlunun ədəbiyyat qavrayışında daha qabarıq cəhət onun şəxsiyyətinə və həyatına uyğun olaraq, ədəbiyyatda ictimailik problemidir. Əhməd bəy Tolstoyu misal gətirərək bildirir ki, əsl ədəbiyyat yüksək düşüncə və duyğuları ilə xalqın rəğbət və sevgisini qazanmağı bacarmalıdır. Əhməd bəyin sırf Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş irihəcmli əsəri yoxdur. Müəllif bəzi məqalələrində bu mövzuya toxunmuşdur. Ədib klassik ədəbiyyatımızı təhlil edərkən belə qənaətə gəlir ki, ədəbiyyatımızın şəkli xüsusiyyətləri əsasən ərəb və farslardan götürülmüşdür. Qətran Təbrizidən XIX əsrin ortalarına qədər ədəbiyyatımızın qida mənbəyi əsasən islam kontekstində Şərq fikri, Şərq cərəyanları olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatı öz korifeylərini məhz bu qida əsasında - məsələn təsəvvüf fəlsəfəsi əsasında formalaşdırmışdır. Şərq klassik ədəbiyyatına qida verən mənbələr tükənmişdi, artıq deyiləsi sözlər deyilmişdi və Füzulidən bu yana təkrarçılıq başlamışdı. Əhməd bəyin fikrincə, ədəbiyyatda tarixi şəxsiyyətlərin əsərlərinin formalaşması hələ tam formalaşmış ədəbiyyatın olması demək deyildi. Bu baxımdan Xaqani, Nizami, Xətai, Füzuli belə ədəbiyyatın nümayəndələridir. “Nizaminin “Leyli və Məcnun”u ilə Füzulinin “Leyli və Məcnun”u arasında nə fərq vardır?” [3,108] Əhməd bəy Ağaoğlu klassik ədəbiyyatı mövzu təkrarçılığında ittiham edirdi. O, bu dühalarla yanaşı Dəhləvi, Rumi, Yunis Əmrə, Sədi Şirazi, Nəvai, Hafiz və başqalarını da eyni halqanın zəncirləri hesab edirdi. Əhməd bəy onları ümumşərq poeziyasının çərçivəsindən çıxmamaqda günahlandırırdı. Əhməd bəy Ağaoğlunun Şərq ədəbiyyatına, tarixinə münasibəti birmənalı olaraq mənfidir. Əski ədəbiyyatımızda həyat yoxdur. Əhməd bəy Ağaoğlu yaşadığı dövrdə təhsilin bütövlükdə klassik ədəbiyyat üzərində qurulmasına qarşı çıxmaqda tamamilə haqlı idi. Lakin o, klassik ədəbiyyatın bütövlükdə lazımsız olduğunu deməklə məsələyə tamamilə subyektiv yanaşırdı. Məsələn o, Nizami Gəncəvini nəzərdə tutaraq “Gərçi ən əski fars ədiblərindən birinin “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “İsgəndərnamə” kimi bəzi əsərləri varsa da, bunların adlarının və məzmunlarının həyatdan çox uzaq oldu-qlarını qeyd edirdi” [3,108]. Ə.Ağaoğlu klassik ədibləri yaltaqlıq etməkdə və aşırı mədhiyyəçilikdə günahl-andırırdı. Klassik ədəbiyyatda qəsidə, həcv, qəzəl şəkillərinin aparıcı olmasını tənqid edirdi. Ə.Ağaoğlunun ifrat Avropa meyilliliyi, bəzi hallarda onun klassik ədəbiyyatımızı sərt tənqid etməsinə səbəb olurdu. O, klassik ədəbiyyat nümayəndələri olan Şeyx Sədilərin, Molla Camilərin XX əsr ədəbiyyatına belə hakim olmaları ilə barışa bilmirdi. Ona görə də, onları kəskin tənqid etməkdən çəkinmirdi. Klassik ədəbiyyatın hakim mövqeyini irəliləyişin olmamasının başlıca səbəbi görürdü. Ə.Ağaoğlu Ezop, Lafonten və Krılovu misal göstərərək Şərq ədəbiyyatını təkrarçılığa yönəlik əsərlər yazmaqda günahlandırırdı. O, klassik Şərq ədəbiyyatının məhz Robespyer, Monteskyö, Russo kimi insanlar yetişdirə bilmədiyinə görə geri qaldığını söyləyirdi. Məktəblərin belə yeniliklərə açıq olmamasını, klassik ədəbiyyat nümunələri olan Hafizin, Sədinin, Füzulinin qəzəllərinin məcbur şəkildə əzbərlədilməsinin böyük bir geri qalmanın səbəbi olduğunu dönə-dönə qeyd edirdi. Ə.Ağaoğlunun elmi və publisistik əsərlərində Prudonun fikirlərini təsdiq etdiyini və onun davamçısı olduğunu görürük. Platon və Furyenin cəmiyyətlə fərd arasındakı əlaqə fikirlərinə rəğbət bəsləmişdi. Əhməd bəy öz “Üç mədəniyyət” əsərində yazır ki, “Mənə ilk əvvəl Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin təsvirləri olmuşdur” [3,111]. Ədəbiyyatın cəmiyyətin həyatına təsirini Əhməd bəyin yaradıcılığında açıq şəkildə görürük. Təsadüfi deyil ki, Ə.Ağaoğlunun nümunə göstərdiyi ədiblər tarixdə həm də cərəyan yaratmış, ictimai fikrə güclü təsir göstərmiş Volter, Russo, Monteskyo, Puşkin, Tolstoy kimi dühalar idilər. Tolstoyun çar, əyanlar, dini idarə tərəfindən təzyiqlərə məruz qalmasına rəğmən öz fikirlərindəki və fəaliyyətindəki güzəştsizliyini təqdir edərək yazırdı: “Hökmdarlar bircə şeydə səhv etmişdilər. Hər şey zor gücünə dəyişə bilsə də, xəyala və hissiyata güc gəlmək olmur” [6,50]. Gözümüzün önündən keçən əmsalsız rus fırtınasının qasırğalarını, heç şübhə yox ki, Tolstoylar, Qorkilər hazırlamışdılar. İslam klassik ədəbiyyatında buna bənzər bir şey aramaq boşunadır” [3,108]. Əhməd bəy klassik ədəbiyyat problemlərini məhz dühaların yaradıcılığında dəyərləndirmişdi. Lakin maraqlı olan faktlardan biri də odur ki, Əhməd bəy ədəbiyyatın problemlərinə dair çoxlu sayda məqalələr yazmasına baxmayaraq, bir dəfə də olsun rus ədəbiyyatının dahisi olan Dostoyevskinin yaradıcılığına nə mənfi, nə də ki, müsbət cəhətdən toxunmamışdı. Dostoyevskinin əsərlərinə dair Əhməd bəyin heç bir yerdə fikirlərinə rast gəlmirik. Lakin buna baxmayaraq, onun Puşkinin, Lermontovun, Qoqolun, Qorkinin, Andreyevin, Çexovun əsərlərini oxuyub öz tənqidi məqalələrində qiymətləndirdiyini görürük. Əhməd bəy Ağaoğlu əksər fikirlərində qərbliləri Şərqdən üstün tutsa da, hekayələrindən birində Qərb filosofu Nitsşe ilə Şərqin əxlaqçı filosofu Konfutsini qarşılaşdırıb, onların dialoqu ilə öz fikirlərini verə bilmişdir. Əhməd bəy burada əxlaqi dəyərləri üstün tutub, Nitsşenin “güclü haqlıdır” prinsipini tənqid edib. Əhməd bəy Nitsşeni mənfi qəhrəman kimi seçmişdir, sonralar Nitsşenin ideyalarını özünə rəhbər seçən Adolf Hitler yalnız fiziki cəhətdən sağlam insan xeyir verə bilər prinsipinə əsaslanaraq, milyonlarla insanın ölümünə bais olması Əhməd bəyin nə qədər haqlı olmasının sübutu idi. Ə.Ağaoğlunun elmi və publisistik əsərləri onun klassik ədəbiyyat problemləri ilə bağlı fikirlərini tamamilə əks etdirə bilmişdir.
Həcər Atakişiyeva

Filosof şair, mütəfəkkir dramaturq İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. Xalq yazıçısı, alim-müəllim, millət vəkili olmuş İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir. İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir. İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı kimi ictimai fəaliyyət göstərən böyük insan, istedadlı yazıçı, gözəl natiq-pedaqoq, alovlu vətənpərvər-soydaş olan İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı”, “Namərd gülləsi”, “Ölüləri qəbristanda basdırın” hekayələri ilə milli ədəbiyyatımızın inkişafına çox böyük dəyər qatmışdır. Qüdrətli nasir, müdrik dramaturq İsmayıl Şıxlının “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında dəyərli nümunələrdəndir. Ədib əsərdə cəmiyyəti düşündürən problemləri, ictimai-əxlaqi məsələləri yüksək bədii sənətkarlıqla əks etdirmişdir. Yazıçı "Ölüləri qəbristanda basdırın” hekayəsini 1990-cı ildə yazmışdır. Əsər hekayə janrında yazılmasına baxmayaraq, obrazların talelərinin, əməllərinin timsalında xalq həyatının bütöv mərhələlərini əks etdirə bilmişdir. İsmayıl Şıxlı “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində Həcər obrazı vasitəsilə ədəbiyyatda əyilməzlik, mərdlik, ləyaqət, namus, cəsarət kimi milli kökdən gələn dəyərləri ümumiləşdirmişdir. “Ölüləri qəbristanlıqda basdırın” hekayəsi yazıçının yazmış olduğu sonuncu əsəridir. Əsərdə obrazların çoxluğu olmasa da, hər bir obraz bitkin, tam xarakterdə canlandırılmışdır. Əsər şəhərin mərkəzində, dörd yolun kəsişdiyi və bütün küçələrin birləşdiyi, həmişə qış-yay adamla dolu olan bağda kooperativ restoran açmaq istəyən Rəşidin istəyi ilə başlayır. Restoran ikimərtəbəli olacaqdı. Ümumi salonu, ayrıca otaqları xüsusi planda tikiləcəkdi. O istəyirdi ki, həm də yeməkxana açsın, orada nisbətən ucuz xörəklər satsın. Tənəffüsə çıxanlar, işə tələsənlər, yol adamları vaxt itirmədən nahar etsinlər. İkinci mərtəbədə xüsusi kabinələrdə isə ayrı dəmdəsgah olsun. Hətta rayonlarına yeni bir dəb də salmaq istəyirdi. Arvad-uşaqları ilə gələnlərə gözdən uzaq yerdə ayrıca otaqlar düzəldəcəkdi. İçərisini lap ev kimi sahmana salacaqdı. Rəşidin bağı gəzərkən bağın ortasında köhnə bir qəbir tapması ilə hadisələrin nəqli başlanılır. Bu qəbrin baxımsız vəziyyətdə olması ilə yazıçı oxucuya xəyanətkarın sonluğunu göstərir. “Vaxtilə bu qəbrin ətrafına dəmir mühəccər çəkiblərmiş. Sonradan paslanıb çürümüş, yağışın-qarın altında qalıb ovxalanmış, bağ-bəndi qırılıb yerə tökülmüşdü. O da hiss olunurdu ki, qəbrin dörd yanında qızılgül kolları əkilibmiş. İllər keçdikcə baxımsızlıqdan quruyub solmuş, tapdalanmış və yerlə-yeksan edilmişdi. Qəbrin özü də dağılmışdı. Nə sinədaşı vardı, nə də başdaşı. Suvağı tökülmüş, ağ daşları isə ovxalanmışdı. Bir-iki il də keçsəydi, bu sahibsiz qəbir torpağın altında qalıb tamam itəcəkdi”. İsmayıl Şıxlı “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində Cavanşirin qəbrinə elin-obanın laqeyd münasibətinin təsviri ilə göstərir ki, insanlar əhdinə vəfa etməyənə nə qədər də xidmətləri olsa da dəyər vermirlər. Bağa gəlib-geden insanlar bu qəbrin kimin olduğunu bildiyi üçün bu qəbrə laqeyd yanaşırdılar. Rayon mərkəzlərində, bağda basdırılan vaxtı ilə on doqquz yaşlı, qaşları çatma, gözləri ala, kürəyi enli, yol ilə gedəndə çəpərlərin dibindən boylanan qızların sayı bilinməyən, kəndlərində ad çıxarmış, igid, pəhləvan, yaraşıqlı, cavan bir oğlan idi. Kəndin subay qızları onun gözəlliyinə, yaraşığına aşıq idilər. Kəndin gözəl qızlarından olan yəhərli-yüyənli atla gəzən Şəmistan ağanın qızı Həcərdə gözəlliyini, igidliyini eşidib, gördüyü Cavanşirə aşiq olmuşdu. Şəmistan ağanın qızı Həcər xanımın Cavanşirdən çox xoşu gəlməsinə baxmayaraq, onunla görüşlərdən imtina edib, el adəti ilə elçi göndərməsini tələb edir. Cavanşir anası ilə danışıb, el dağdan arana enəndə Həcər xanıma elçi göndərib, nişan taxırlar. Cavanşiri dövlət qulluğuna qəbul edə bilmək üçün Qəza Firqə özəyinə çağırırlar və ikiillik firqə məktəbinə oxumağa göndərirlər. Bu iki il Həcər xanım səbirsizliklə və namusla nişanlısının yolunu gözləyir. Lakin Həcər xanımın atası Şəmistan ağanın Cavanşirin boylu-buxunlu, yaraşıqlı bir oğlan olmasından xoşu gəlsə də, - Yəni deyirsən dul arvad oğlundan kişi çıxar? – deyib, tərəddüd keçirirdi. Şəmistan ağanın fikirləri özünü doğrutmuşdu. Belə ki, ikiillik firqə məktəbini oxuyub, geri qayıdandan sonra Cavanşiri tanımaq olmadı. Özü də dəyişmişdi, əyin-başı da. Ayağında uzunboğaz çəkmə, belində aşırmalı enli kəmər vardı. Tünd bənövşəyi rəngli şivyotdan qalife şalvar-köynək geyinmişdi. Kürəyi bir az da enlənmiş, özü bir az da gözəlləşmişdi. Artıq ona nişanlısı qolçomaq Şəmistan ağanın qızı Həcər xanım lazım deyildi. O, qarşısına məqsəd qoymuşdu: Qəzada birinci “Kommuna” yaratmaq. Bunun üçün əvvəlcə qolçomaqları, yəni, Şəmistan ağanı əzmək lazım idi. Qolçomaq olduğuna görə Şəmistan ağanın evini taladılar, ev-eşiyi bir-birinə qatdılar, arvad-uşağı çölə tökdülər, yorğan-döşəyi, ələ keçən pal-paltarı bir arabaya doldurub dörd polisin müşayiəti ilə qəza mərkəzinə, arvad-uşaqlarını isə sürgünə yolladılar. Şəmistan ağa özü isə dağlara qaçıb, qaçaq düşməyə məcbur olmuşdu. Nişanlısı qolçomaq Şəmistan ağanın qızı Həcər xanımı sürgünə göndərəndən sonra Cavanşir kəndlərdə əyri-üyrü çəpərləri dağıtdı, köhnə evləri uçurtdu və çay kənarında, gözəl, sulu yerdə cərgə ilə yeni evlər tikdirdi. Dəyirman yerində balaca bir elektrik stansiyası da qurdurdu. Evlərə işıq gəldi. Arvadların canı hisli çıraq şüşəsi təmizləməkdən qurtardı. Hər şey onun gözündə gözəlləşdi. Kommunanın balaca “Fordzon” traktoru, taxıldöyəni, otbiçəni vardı. Klubu hər gecə işləyirdi. Belə bir qayda qoymuşdu: kəndə gələn qonaq qohumunun evinə yox, kommunanın qonaq otağına düşməli idi. Qohumlar burada görüşməli, kommunanın hesabına düzələn yemək-içməyi də bir yerdə yeməliydilər. Artıq Cavanşirin adı dillərə düşmüşdü. Tez-tez mərkəzdən adamlar gəlir, şəklini çəkir, qəzetlərə məqalələr yazırdılar. Onun başı işə o qədər qarışmışdı ki, çox vaxt evə də gəlmirdi. Elə idarədə divana uzanıb yatır, ya da şinelini üstünə salıb dirsəklənirdi. İsmayıl Şıxlı “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində Cavanşirin səhvlərinin bədəlini ödəyənlərdən ən əsasının onun anasının olduğunu qeyd edir. Belə ki, onun anasının gecəsi-gündüzü yox idi. Arvad səksəkə içində səhərəcən, oğlunun yolunu gözləyirdi. Həftədə bir-iki dəfə ancaq görüşürdülər. Görüşəndə arvad kəlağayısının ucu ilə gözünü silə-silə oğlunu danlayırdı. Ananı narahat edən o idi ki, o yaxşı bilirdi ki, oğlunun qədrini bilən olmayacaq. O, oğlu Cavanşirin nişanlısı Həcərə etdiyi haqsızlıqları bildiyi üçün çox qorxurdu və çox yaxşı bilirdi ki, qaçaq düşmüş Şəmistan ağa bu etdiklərinin qisasını Cavanşirdən alacaq. Ana oğlunu məzəmmət edərək deyirdi. “Səndə də taqsır oldu, oğul, Həcər sənin nişanlın idi, istəsən qoymazdın. Uzun saçlının ahı yerda qalmır, bir az ehtiyatlı ol”. İsmayıl Şıxlı “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində Cavanşirin səhvlərinin heyfini anasından alan Şəmistan ağaya haqq qazandırır. Bu ana düzgün oğul tərbiyə edə bilmədiyinə görə diri-diri yanıb, ölməyə layiq görülür. Şəmistan ağa Cavanşirlə haqq-hesabı çəkməyi isə qızı Həcər xanıma saxlayır. Cavanşirin evi yanıb külə dönərkən, anasıda alovlar içində yanıb kösövə dönmüşdü. Həcər beş il sürgün həyatı bitəndən sonra Cavanşiri görməyə gəlir. Cavanşir elə bil qırx yaşlı kişi idi. Bığları codlaşmış, sifətinə qırışlar düşmüşdü. Sürgündən sonrakı bu ilk və son görüşdə Həcər xanım Cavanşiri öldürüb, Göyxallı atı da aparır. Nə qədər axtarsalar da, Cavanşiri kimin öldürdüyünü tapa bilmirlər, qolçomaqların öldürdüyünü yəqin edib, hörmətli adam kimi bağda basdırırlar. Hökumətə göstərdiyi o qədər xidmətlərə baxmayaraq, el ona xəyanəti bağışlamır. Məzarı baxımsız qalır, lakin bu illər ərzində onun məzarını ziyarət edib, güllər əkən, yad edən bir adam vardı, o da ki, Həcər xanım idi. Baxmayaraq ki, Cavanşir onu canından artıq istəyən Həcərə rəhm etmədi, lakin Həcər ona ən səmimi duyğularını, hisslərini vermişdi. El-obanın igidləri içində onu seçib-sevmiş, ona könül vermişdi. Məhz bu sevgisinə görə də o, onu qolu bağlı Sibirə sürgünə göndərən Cavanşirin məzarını heç vaxt tək qoymur. Şəmistan ağanın qızı Həcər dul Güləndamın oğlundan qisasını almışdı və el-oba da Cavanşirə bu gədalığına görə rəhm etməmişdi. Bir sözlə uzunsaçlının ahı yerdə qalmamışdı. Cavanşirin anası yandırılaraq öldürülmüş, evi xarabaya çevrilmiş, özü isə güllələnmişdi. İsmayıl Şıxlı “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində bitkin insan xarakterləri ilə yanaşı xarakteri formalaşmış heyvan obrazıda vardır. Bu obraz Şəmistan ağanın Göyxallı atıdır. Cavanşir Şəmistan ağanı öldürdükdən sonra Göyxallı atı özünə götürmüşdü. Göyxallı at isə onu yaxına buraxmır, Cavanşiri görəndə yüyəni çeynəyib şahə qalxıb, onu tapda¬la¬yıb, öldürmək istəyirdi. Çünki at hiss edirdi ki, Həcərin sürgün olmasına, Şəmistan ağanın ölümünə Cavanşir günahkardır. Dilsiz-ağızsız heyvanın hərəkəti ilə yazıçı Cavanşirə olan nifrətini ifadə edir. Əsərdə heyvanlar insanlardan etibarlı və sədaqətli təsvir olunmuşdur. İsmayıl Şıxlının “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsərində Şəmistan ağanın atı olan Göyxallı, müəllifin “Dəli Kür” əsərindəki Cahandar ağanın atı olan Qəmərin taleyini yaşayır. Ümumiyyətlə, at obrazlarının xarakterinin yaradılması İsmayıl Şıxlı yaradıcılığında yayğın idi. İsmayıl Şıxlının “Ölüləri qəbristanda basdırın” əsəri Həcər xanımın Cavanşirin qəbrini tapmayaraq və ondan ümidini tamamilə kəsərək, o bağdan birdəfəlik getməsi ilə bitir. Restoranda isə müğənni oxuyur: “Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin”.
Həcər Atakişiyeva

Əhməd bəy Ağaoğlu XIX əsrin sonu və XX əsrin birinci yarısını əhatə edən dövrdə formalaşmış Azərbaycan ictimai-siyasi fikrini formalaşdıran böyük mütəfəkkirlərdən biri olmuşdur. Hərtərəfli dünyagörüşünə sahib olan Ə. Ağaoğlu Azərbaycan və Türkiyə dövlətlərinin ictimai-siyasi tarixində də xüsusi yeri olan dövlət xadimi kimi bilinir. O, çoxcəhətli və zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş ədib, filosof, ictimai xadim, mübarizəsindən dönməz inqilabçı, siyasətçi, jurnalist, pedaqoq, hüquqşünas, şərqşünas alim, yazıçı, türkoloq, qələmi kəskin tənqidçi, ədəbiyyatşünas olmuşdur. Görkəmli yazıçı qiymətli ədəbi-elmi irsi ilə XX əsrdə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının, həmçinin, ədəbi-bədii və elmi nəzəri fikrinin inkişafında xüsusi rol oynamışdır.
Ədəbi tənqid də bir janr kimi Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığının böyük və mühüm sahəsini təşkil etmişdir. Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığının bütün dövrlərində ədəbi tənqid məsələləri onu maraqlandıran problemlərdən olmuşdur. Əhməd bəy Azərbaycan ədəbiyyatından başlayaraq ədəbiyyatın bir çox janrlarını, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin yaradıcılığını məqalələrində təhlil etmiş, yeri gəldikdə janrlar və ya yazıçıların əsərləri arasında paralellər aparmışdır. Əhməd bəy Ağaoğlunun Azərbaycan ədəbiyyatı, tənqidi, dini dünyagörüşünün formalaşması üçün gördüyü işlər bugün də aktualdır və dəyərlidir. Əhməd bəy Ağaoğlu ədəbiyyatın ən qədim dövrlərindən başlayaraq tədqiqi və təbliği ilə məşğul olmuşdur. Yaradıcılığı dövründə yazdığı ədəbi-tənqidi məqalə və elmi əsərlərin təhlilləri olduqca qiymətlidir.
Dövrünün ən mühüm ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni hadisə və problemləri, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatında yazılmış əsərlər, həmçinin ədibin yaşadığı dövrdə yazılan əsərlər onun elmi və ədəbi-tənqidi əsərlərində, məqalələrində özünə yer tapmışdır.
Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığında dəyərli məxəzlərdən olan ədəbi-tənqidi irsin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində oynadığı yeri və rolu müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Ə.Ağaoğlunun məqalə, məruzə, şərh, icmal, məktub və s. janrlarda qələmə aldığı ədəbi-tənqidi xəzinəsini araşdıraraq onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək ədəbiyyatşünasların daim diqqət mərkəzlərində olmuşdur. Əhməd bəyin “Kaspi”, “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi” kimi mətbu orqanlarında çap edilən əsərlərinin ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində müstəsna rolu olmuşdur. Ədibin dünya dinlərinə münasibətini və dini dünyagörüşünü onun yaradıcılığındakı kulturoloji fikir tariximizi müəyyənləşdirməklə nail olmaq olar. Ədibin özünün də yaradıcılığında tez-tez müraciət etdiyi tarixi-müqayisəli metod tədqiqatçılar tərəfindən onun yaradıcılığının öyrənilməsində ən çox istifadə olunan metoddur. Ağaoğlu irsi dərindən araşdırılmış, əlyazmalarına müraciət olunmuş, ədəbi tənqidlə bağlı yazıları müqayisəli şəkildə tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında Ağaoğlu yaradıcılığının tədqiq edilməsi daim vacib məsələlərdən olmuşdur. Onun ədəbi tənqidlə bağlı məsələləri araşdırması, o dövr tariximiz, həyatımızla bağlı mühüm faktların ortaya qoyulması deməkdir. Ədibin əsərlərinin vasitəsilə Azərbaycanın hansı məhrumiyyətlərlə, problemlərlə üzləşib, onlarla mübarizə aparıb bu günə gəldiyinin şahidi ola bilərik. Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığında dini dünyagörüşü və kulturoloji düşüncələr məsələsi olduqca aktual bir mövzudur. Belə ki, müəllifin mövqeyinin ədəbiyyatşünaslıqda geniş yayılmış bir konsepsiya yarada bilməsini onun yaradıcılığına əsaslanaraq, araşdırmaq üçün bu məsələni bilmək olduqca vacibdir. Əhməd bəy Ağaoğlunun dini dünyagörüşünü və kulturoloji düşüncələrini onun yazmış olduğu nəsr əsərlərində açıq bir şəkildə görmək olur. Əhməd bəyin əsərləri vasitəsilə gələcək nəsillərə ötürdüyü dünyagörüşünü və kulturoloji düşüncələri tarixi hadisələr və problemlər baxımından da çox dəyərlidir. Əhməd bəy əsərlərində tarixi hadisələri, sənədləri, tarixi gərçəklikləri təhrif etmədən tarixdə qalan hadisələrə özünəməxsus bir şəkildə öz mövqeyini bildirmişdir. Bu mövqe bizə onun dini dünyagörüşünü və kulturoloji düşüncələrini meydana çıxarmaqda çox kömək olur. İslamda qadına verilən dəyərlərin ədəbiyyatdakı əhəmiyyəti, tarixi spesifik xüsusiyyətləri Əhməd bəyin yaradıcılığından gətirilən nümunələr vasitəsilə sistemləşdirilmişdir. Əhməd bəyin yaradıcılığının bir qismi uzaq tarixi keçmişin, bir qismi isə yaxın tarixi keçmişin nümunələrini özündə əks etdirir. Ədibin əsərlərini bütünlüklə tarixi əsərlər kimi dəyərləndirmək düzgün deyildir. Lakin Əhməd bəy Ağaoğlunun dini dünyagörüşünü və kulturoloji düşüncələrini müəyyən etməkdə bu tarixi vacib amillərin çox böyük xidmətləri olmuşdur. İslamda qadına verilən dəyərlərin Əhməd bəyin yaradıcılığında bitkin bir şəkildə işlənməsi öz əksini tapmışdır. Bununla yanaşı, İslamdan öncəki dövrdə və İslamda qadınların hüquq və vəzifələri, eyni zamanda kişinin qadın qarşısında daşıdığı vəzifələr Əhməd bəyin “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsəri əsasında sistemləşdirilmişdir. Ədib bu mövzunu dövrün ziddiyyətli problemlərini nəzərə alaraq, öz düşüncələrini keçmiş tarixi hadisələrin timsalında oxucuya çatdırmışdır. Əhməd bəy “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsərində yaşamaq hüququ, cəmiyyətdə iştirak etmək hüququ, ayrıseçkiliyə məruz qalmamaq hüququ, seçmək və seçilmək hüququ, təhsil hüququ, iqtisadi müstəqillik hüququ, xərclərini tələb etmək hüququ, nikahda sərbəstlik hüququ, miras hüququ, eyni haqq və cəzanın verilməsi kimi məsələlər araşdırılmışdır.
Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığı vasitəsilə onun kulturoloji fikirlərində Azərbaycan xalqının Qərb mədəniyyətinə meyillənməsinə üstünlük verdiyini açıq bir şəkildə görürük. Ə.Ağaoğlu yaradıcılığında mədəniyyət vasitəsilə dünyada qələbə qazanmağın mümkünlüyü fikrini dəstəkləmişdir. Şərq mədəniyyətinin və Budda-Brahma mədəniyyətinin bütün dünyaya hakim olan Qərb mədəniyyətinə məğlub olduğu fikrində olmuşdur. Ümumiyyətlə, Ə.Ağaoğlunun Azərbaycan kulturoloji fikir tarixindəki yeri danılmazdır. Ə.Ağaoğlunun dünyagörüşü və kulturoloji fikri dövrün ziddiyyətləri ilə əlaqədar olaraq, mürəkkəbdir. O, mədəniyyət və maarif anlayışlarının ayrılmazlığını öz əsərlərində dönə-dönə vurğulayırdı və mədəniyyəti “Yaxşıları özündə birləşdir” prinsipində görürdü.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Əhməd bəy Ağaoğlunun dünya dinlərinə münasibətinə tam aydınlıq gətirilmişdir. Əhməd bəyin dünya dinlərinə öz yaradıcılığında obyektiv münasibət göstərməsi, yaradıcılığında bu tarazlığı qoruyub saxlaya bilməsi onun əsərlərindən gətirilən faktlar vasitəsilə əsaslandırılmışdır. Əhməd bəy Ağaoğlu əsərləri vasitəsilə İslam və Xristianlığı müqayisəli şəkildə təhlil etmişdir.
Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığı vasitəsilə onun kulturoloji fikirlərində Qərb mədəniyyətinə bu qədər çox meyilli olmasının səbəbini aydın bir şəkildə görürük. O bu fikirdə idi, çünki Qərb mədəniyyətini qalib mədəniyyət hesab edirdi. Ədib Qərb mədəniyyətinin başqa mədəniyyətlər üzərində qələbə qazanmasını çox böyük yazıçı istedadı və məharəti ilə oxucuya çatdırmağı bacarırdı. İslamda qadına verilən dəyərlərin Əhməd bəyin yaradıcılığında öz əksini tapması vasitəsilə onun qadınlara, onların hüquq və vəzifələrinə qarşı fikirləri və həssaslığı öz əksini tapır. Əhməd bəyin “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsəri onun qadınlara qarşı olan fikrinin sistemləşdirilmiş yekun nəticəsidir. Əhməd bəy Ağaoğlunun dünya dinlərinə münasibətini təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlinir ki, Əhməd bəyin dünya dinlərinə münasibəti tamamilə obyektivdir. O bu fikirlərində də tarazlığı qoruyub saxlamağa nail ola bilmişdir. Əhməd bəy Ağaoğlu istər İslam dini olsun, istərsə də, Xristian dini o, saf və təmiz fikrə, düşüncəyə sahib ola bilməyin insan üçün vacib olması fikrində idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun yaradıcılığında ədəbiyyat problemləri məsələsinədə çox geniş yer verilmişdir. Ədib haqqında yazılan əsərlərdə onun Qərb ədəbiyyatını öz yaradıcılığında təhlil etməsi, dünya klassiklərinin yaradıcılığı ilə bağlı fikirləri əsas götürülmüşdür. Əhməd bəy yaradıcılığının böyük bir qismini Qərb ədiblərinin yaradıcılığına həsr etmişdir. Onun yaradıcılığında Qərb ədiblərini təhlil etməsi və gəldiyi nəticə əsərlərindən gətirilən vacib ünsürlər ilə sübut olunur. Əhməd bəyin Qərb meyilli olması və Qərbdə ədəbiyyatın gücü haqqındakı araşdırmaları əsərləri vasitəsilə tədqiq olunmuşdur. Müəllifin tarixi real şəxsiyyətləri və onların yaradıcılığını ümumiləşdirmə vasitəsilə öz yaradıcılığında tədqiqata cəlb etməsi və dünya klassiklərinin yaradıcılıq xüsusiyyətlərinə həm tarixi, həm də qeyri-tarixi cəhətdən yanaşmaq Əhməd bəyin qələmi üçün xarakterik idi. Əhməd bəy Ağaoğlunun Qərb ədəbiyyatının hər dövr üçün aktual ola biləcək istedadlı nümayəndələrinin və orijinal, zəngin əsərlərinin olduğunu bildirirdi. Əhməd bəy Qərb ədibləri olan Lavellenin, Edel de Merilinin, E.Renanın, F.Mişelinin, Şekspirin, Volterin, Leybnitsinin, Dantenin yaradıcılıqlarına xüsusi bir diqqətlə yanaşmışdır. Onların müəllifliyini böyük bəşəri ideyalar uğrunda mübarizə aparmağa layiq kimi qiymətləndirmişdir. Əhməd bəy rus ədibləri olan Tolstoy, Dostoyevski, Qorki kimilərin yaradıcılığını ideya baxıxımdan ən üst səviyyədə olan kimi dəyərləndirirdi. Puşkinin, Qorkinin, Lermontovun, Qoqolun, Dobrolyubovun, Turgenevin, Tolstoyun rus ədəbiyyatı üçün etdiklərini çox qiymətli hesab edirdi. Əhməd bəy Puşkini Rusiyanı olduğu kimi təsvir etdiyinə, həyatı və mühiti bütün gerçəkliyi ilə təsvir etdiyinə görə alqışlayırdı. Onun yaradıcılığının seçilmiş cümlələr ilə zəngin olduğu nəticəsinə gəlirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu bu fikirdə idi ki, Lermontov, Qoqol, Turgenev belə təbiət təsvirləri yaratmaqda mahirdirlər. O yazırdı ki, Lermontov, Puşkin, Tolstoy Qafqazın, Krımın bədii dillə təsvirini oxucunun gözləri qarşısında elə canlandırırdılar ki, heç vaxt Qafqazda və Krımda olmayan oxucu belə Qafqaziyanın səmalarını, Qafqaz dağlarının uca zirvələrini, Krımın sahillərini gedib öz gözləri ilə görmüş kimi olurdu. Əhməd bəy Ağaoğlunun Şekspir, Milton, Lokk, Spenser, Gete, Şiller, Kant, Hegel, Molyer, Volter, Jan Jak Russo, Viktor Hüqo, Dante, Makfavell, Bruno, Puşkin, Lermontov, Tolstoy və s. kimi ədiblər haqqındakı fikirləri onun yaradıcılığından gətirilən nümunələr ilə əsaslandırılmışdır.
Ə.Ağaoğlunun Şərq ədəbiyyatına münasibətini əsərlərində rast gəlinən nümunələr ilə əsaslandırılıb və izah olunmuşdur. Onun Şərq klassikləri olan N.Tusi, Ş.Sədi, Hafiz, M.C.Rumi, Siseron, Platon, Nizami, Füzuli haqqındakı fikirləri geniş bir şəkildə dövrü ab-havanı nəzərə alaraq, müəllifin mövqeyinə aydınlıq gətirilmişdir. Əhməd bəyin Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir kimi ədiblərinə qarşı fikirləri əsərlərində öz əksini tapmış və ədibin fikirlərinin açılmasında mühüm rol oynamışdır.
Ə.Ağaoğlunun yaradıcılığında dünya klassiklərinə ayırdığı diqqət dövrün tələblərini nəzərə alaraq, hərtərəfli tədqiqatlara cəlb olunmuşdur. Əhməd bəyin Qərb ədəbiyyatına dair araşdırmaları onun əsərlərindən gətirilən nümunələr vasitəsilə əsaslandırılmışdır. Xalqının mənəvi dəyərlərinə sahib çıxması, keçmişini daim təbliğ etməsi, haqsızlığa qarşı mübarizə aparması, humanizm və tolerantlıq hisslərini ön plana çəkməsi Əhməd bəyin yaradıcılığı üçün daim ön planda olmuşdur.
Əhməd bəy Ağaoğlu dini dünyagörüşünü və kulturoloji düşüncələrini sənətkar bacarığı ilə öz əsərləri vasitəsilə müasir dövrümüzə qədər çatdırmağa nail ola bilmişdir. Onun mövqeyi, araşdırmaları hadisə və problem əks etdirmə baxımından daim müasirliyini qoruyub, saxlaya bilmişdir. Onun yaradıcılığında dünya klassiklərinə ayırdığı diqqət dövrün tələblərini nəzərə alaraq, hərtərəfli tədqiqata cəlb olunmuşdur. Əhməd bəyin Qərb ədəbiyyatına dair araşdırmaları onun əsərlərindən gətirilən nümunələr vasitəsilə əsaslandırılmışdır.

Həcər Atakişiyeva

Filosof şair, mütəfəkkir dramaturq İsmayıl Şıxlı 22-i mart 1919-cu ildə Qazaxın İkinci Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. Xalq yazıçısı, alim-müəllim, millət vəkili olmuş İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı olduqca zəngindir. Onun “Konserv qutuları”, “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Kerç sularında”, “Haralısan, ay oğlan?”, “Raykom katibi”, “Daşkəsən” oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatı nəsrinin zənginləşməsində birbaşa rol oynamışdır. Ədibin “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” romanları həm məzmun, həm də forma gözəlliyinə malikdir. İsmayıl Şıxlı Azərbaycan nəsrinin uğur qazanmasında əvəzsiz rola malikdir. İsmayıl Şıxlı 26 iyul 1995-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir. Ədib Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı kimi ictimai fəaliyyət göstərən böyük insan, istedadlı yazıçı, gözəl natiq-pedaqoq, alovlu vətənpərvər-soydaş olan İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı”, “Namərd gülləsi”, “Ölüləri qəbristanda basdırın” hekayələri ilə milli ədəbiyyatımızın inkişafına çox böyük dəyər qatmışdır. Qüdrətli nasir, müdrik dramaturq İsmayıl Şıxlının “Namus qaçağı” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında dəyərli nümunələrdəndir. Əsərdə insan qəlbinin ağrı-acıları, insan həyatının çətinlikləri, insan hiss və duyğuları, insan psixologiyasının nüansları, düşmənə nifrət, yaşamaq istəyi, həyat eşqi, toy və yas evinin əhvali-ruhiyyəsi, ölüm-dirim mübarizəsi, insanın iradəsi və həyat eşqi motivləri təbii və real cizgilərlə təsvir olunmuşdur. Əsərin dili mükəmməlliyi, yığcamlığı, obrazlılığı, rəvanlığı, təsvir əlvanlığı ilə olduqca qiymətlidir.
“Namus qaçağı” əsərində lirik münasibətlər xətti qabarıq təsvir olunmuşdur. Əsərdə qəhrəmanlarının mənəvi-əxlaqi aləmləri real həyati-ədəbi üslub vasitəsilə təsvir olunub. İsmayıl Şıxlının “Namus qaçağı” əsərinin konflikt və ziddiyyəti kimi insan təbiətindəki naqislik, dünya malına tamah, düzlük və doğruluq, insanın mənəvi aləmi, həyatdakı uğursuzluqlar təsvir olunmuşdur.
Qayğıkeş və mehriban müəllim İsmayıl Şıxlının özünəməxsus kompozisiyası olan dəyərli “Namus qaçağı” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm ədəbi mövqeyə sahibdir. Müəllif tərəfindən əsərdə bir-birindən maraqlı, yaddaqalan, kamil obrazlar yaradılmışdır. Tənqidçilər tərəfindən yüksək dəyərləndirilən əsər o dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti haqqında aydın bədii təsəvvür yaradır. Yazıçının “Namus qaçağı” əsəri müxtəlif taleli, müxtəlif təbiətli, müxtəlif dünya duyumlu obrazların zənginliyi baxımından olduqca qiymətlidir. Əsərdə milli mentalitet, vətənin azadlığı, müstəqillik duyğusu, millilik, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanılması, milli mədəniyyət, milli əxlaqın gənc nəslə düzgün ötürülməsi, mənəvi-ictimai problemlər, mühitdəki eybəcərliklər, milli hiss və Vətən sevgisi kimi məsələlər təsvir obyektidir. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı” əsəri vasitəsilə milli xüsusiyyətləri, milli keyfiyyətləri, milli ruhun adət-ənənələrini Azərbaycan ədəbiyyatında yaşatmağa nail olmuşdur. Belə ki, əsərdə milli ideyaların təlqin və təbliği olduqca güclüdür.
Ədibin “Namus qaçağı” əsərini yazmasındakı əsas səbəb vətənpərvərlik duyğularını, vətəndaşlıq qürurunu ədəbiyyat vasitəsilə qorumaqdır. Əsərdə xalq yaddaşı və xalq ruhu güclüdür. Əsər hekayə janrında qələmə alınıb və süjet xətti el-oba üçün evindən-ailəsindən didərgin düşmüş qaçaqların həyatından bəhs edir. Əsərin baş qəhrəmanlarından biri olan dağda-daşda qaçaqlıq edən qaçaq Süleyman kasıb nəslə mənsub olsa da heç kimin qabağında əyilməyən, kişinin birinci qorumalı xüsusiyyətinin namusu olduğu fikrində olan bir şəxs idi. Qaçaq Süleyman el-obasının qız və gəlinlərinin namusunu öz namusu bilib, namusa toxunmağı bağışlanması mümkün olmayan bir günah sayırdı. Əsərdə qaçaq Süleymanın qaçaq düşməmişdən əvvəlki həyatı təsvir olunaraq, bildirilir ki, kənddə yenicə yaranmış komsomola katib seçilən Süleyman kəndlərində komsomola tabe olmayan Əbdülrəhman adında bir bəyin oğlanları ilə birlikdə sürgün olunmasından sonra qızlarının Keçəl Xondulu tərəfindən namuslarının ləkələndiyini görəndə beyni uğuldayıb, gözləri qan canağına dönüb, naqanını çıxardıb, Keçəl Xondunu öldürüb, elin namusunu təmizləyir. Bu hadisədən sonra Süleyman qaçaq düşməyə məcbur qalır. Əsərdə Süleyman obrazı elin namusunu qorumağı özünə şərəf borcu bilən şəxs kimi təqdim olunmuşdur. İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı” əsərində tezliklə toyu olacaq İlyasın nişanlısına göz dikən binamus Rəşidi məhz el namusunu qoruyan qaçaq Süleyman vasitəsilə cəzalandırır. Rəşidin el namusunu ləkələmək fikrinə düşdüyünü onun öz dilindən öyrənən qaçaq Süleyman bu səhvi ona bağışlamayaraq, qarlı bir gündə buz bağlamış çayda onu çimməyə məcbur edərək, ölümcül dərəcədə sətəlcəm olaraq, ölməsinə qərar verir. Nişanlı bir qızın namusuna göz dikən Rəşid çox güclü sətəlcəm olaraq, evində ölür. Ədib arxalı koxalılar tayfasına mənsub olan Rəşidin ölümü ilə İlyasın sevgilisi ilə qovuşub, toyunun olmasının təsvirini eyni gündə verərkən, çox güclü bədii təzad yaratmışdır. Həyətin birində toy, şənlik, digərində isə yas, qəm-qüssə təsvir olunaraq, xeyirin şər üzərindəki layiqli qələbəsi oxucuya çatdırılmışdır. İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı” əsərində İlyasın toyunun hazırlıq mərhələsini təsvir edərkən, keçmişdəki toy məslislərinin bədii portretini təsvir etmişdir. “Samanlığı süpürüb təmizləmişdilər. Döşəməyə ot sərib üstünə kilim salmışdılar. Pərdilərdən otuzluq lampalar asılmışdı. Bacaları basdırıb peçləri qalamışdılar ki, içəri isti olsun. Zurnaçılar çoxdan hazır idilər. Dəfçi dəfini qurudur, zurnaçı ilə züyçü zurnaları qoşalaşdırırdılar. Qız-gəlinlər boğçadakı paltarlarını çıxardıb ora-burasını sığallayır, donların, koftaların qırışını açır, bəzənib-düzənir, qaşlarına, gözlərinə sığal verib, tellərini bururdular. Qış aylarında səhərəcən toyda qoşa-qoşa oynamaq bu kəndin adəti idi. Göyə fişəng atar, gecə lopa işığında gəlin gətirərdilər”.
İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı” əsərində bir sıra keçmiş adət-ənənələri yaşatmaq və unudulmağa qoymamaq üçün qələmə alır. İlyasın nişanlısı Zöhrə ilə bulaq üstündə görüşən zaman İlyasın ondan su istəməsi, dolçadakı suyu yarıya qədər içib, qalanını Zöhrənin yalın ayağına tökməsi, oğlanın qıza sevgi etirafı idi. Ədib əsərdə dədə-babadan qalma adətləri yaşatmaq üçün onları kiçik epizodik təsvirlərlə olsa belə əsərinə daxil edir. Ayağına su tökülən qızın hirslənməməsi, başını aşağı salıb qızarması onu göstərirdi ki, onun da ürəyi oğlanı tutub. Əsərdə təsvir olunan digər bir qədim adət isə elçi düşülməmişdən əvvəl qızın toyda bəyin bacısı tərəfindən oynadılması və rəqs zamanı kəlağayısının ucuna pul düyünləmək idi. Bu qızı bəlləmək demək idi. Əgər qız dartınsa, pulu açıb atsa, demək razı deyil. İsmayıl Şıxlı “Namus qaçağı” əsərində milli əxlaq, tarixi-etnik yaddaş, milli özünüdərk kimi konseptual məna daşıyıcılarını ön planda təqdim etmişdir. Əsər vasitəsilə milli özünüifadə, milli özünüdərk uğrunda mücadilə ədəbiyyatda genişləndirilmişdir. Ədib inam və etiqadla yaşayan, namus və qeyrətlə ömür sürməyi seçən, vətən və millət naminə qurbana çevrilən insanların həyatını yüksək qiymətləndirərək, əsərində təsvir obyektinə çevirmişdir. Yazıçı əsərdə milli əxlaq normasının pozulmasına qətiyyən icazə verməyən el namusunu qoruyan qaçaqların prototipini yaratmışdır.
İsmayıl Şıxlını “Namus qaçağı” əsəri özünün yığcamlığı, dilinin obrazlılığı, rəvanlığı, təsvirlərinin əlvanlığı ilə ədibin ən dəyərli əsərlərindəndir. Bu əsər yazıçının nəsrinin gücünü özündə ehtiva edə bilir. Yazıçı əsəri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya malik əsər yaratmışdır. Əsər Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından olduqca qiymətlidir və Azərbaycan nəsrinin zənginləşməsinə xidmət edir.
Həcər Atakişiyeva

Cəfər Cabbarlı 20 mart 1899-ci ildə Xızıda yoxsul kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Cəfər Cabbarlı görkəmli dramaturq, şair, nasir, teatrşünas, kinoşünas, tərcüməçi, kinossenarist, jurnalist, aktyor, rejissor, əməkdar incəsənət xadimi kimi tanınır. Onun Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsində çox böyük xidmətləri olmuşdur. Cəfər Cabbarlının yaradıcılığı çox zəngindir. Onun şeirləri, pyesləri, hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatı üçün olduqca qiymətlidir. Cəfər Cabbarlının Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, incəsənətinin inkişafında danılmaz xidmətləri vardır. Azərbaycan dramaturgiyasının, pеşəkar tеatrının, yеni aktyor nəslinin inkişafı üçün dram əsərlərinin yazılması labüd idi. Cəfər Cabbarlı bu məsələdə əhəmiyyətli rol oynaya biləcək ilk pyeslərini “Vəfalı Səriyyə”, “Solğun çiçəklər”, “Ulduz”, “Ədirnə fəthi”, “Aydın”, “Oqtay Еloğlu” və b. yazdı. Bu pyеslər indi də öz aktuallıqlarını qoruyurlar. Azərbaycan dramaturgiyasının istеdadlı, böyük sənətkarı, Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki, görkəmli dramaturq, nasir, şair, ictimai xadim Cəfər Cabbarlının yaradıcılığındakı çoxşaxəlilikdə onun pyeslərinin rolu danılmazdır. Ədibin müstəqillik dövrünün elmi düşüncəsi ilə qələmə aldığı "Ulduz" və "Ədirnə fəthi" əsərləri onun türkçülük ideyalarını yüksək səviyyədə estetik cəhətdən təcəssüm etdirmişdir. Dramaturq "Ədirnə fəthi" əsərində islam xalqlarının birliyinin onların taleyində həlledici faktorlardan biri olduğunu sübut etmişdir. Cəfər Cabbarlının “Ədirnə fəthi” əsəri səhnədə oynanılan zaman tamaşanı seyr edən Nuri Paşa əsəri olduqca yüksək qiymətləndirir. Bu baş vermiş tarixi görüş gənc yazıçı, dramaturq C.Cabbarlının yaradılığına verilən ən böyük dəyərlərdən biri idi. Cəfər Cabbarlı 1917-ci ildə yazdığı "Ədirnə fəthi" əsərində türk milli düşüncəsinin, türkün vətəndaşlıq şüurunun formalaşmasının, türkün tarixi taleyinin bədii təsvirini əks etdirmişdir. "Ədirnə fəthi" əsərində Bizans imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında Ədirnənin fəthi uğrunda olan mübarizə və Osmanlı qoşunlarının qələbəsi, millətin vətən-torpaq uğrunda apardığı böyük çətinliklər müəllif qələminin gücü ilə oxucuya çatdırılmışdır. "Ədirnə fəthi" əsərində Türk dünyasının Avropa dünyası ilə apardığı qanlı mübarizələr ədibin Türk millətinə, tarixinə qarşı olan həqiqəti və sonsuz məhəbbəti ilə təsvir olunmuşdur. Əsərin qəhrəmanları vətən torpaqlarını bütün güc və qüvvətləri ilə müdafiə edən şəxslər idi. Əsərdə Türklərin milli və dini hisləri ilə bərabər inancları da təsvir obyektinə çevrilmişdir. Türkçü olan Cəfər Cabbarlının “Ədirnə fəthi” əsəri dramaturqun türkçülük ideallarına həsr olunmuşdur. Belə ki, əsərdə dövrün çox mühüm ictimai-siyasi hadisələri C.Cabbarlının böyük yaradıcılığı vasitəsilə qələmə alınmışdır. Ədib əsərdə sübut edir ki, Ədirnənin fəthinin yolu nə qədər çətin və ziddiyyətli olsa da, Türk milləti buna yüksəliş və tərəqqi yolu ilə nail olmuşdur. Dramaturq türklərin yadellilərə qarşı apardığı rəşadətli mübarizələri, türk məişətini, türk qəhrəmanlığını və şücaətini, türklərin mübarizə dolu tarixini yaradıcı münasibətlə yanaşaraq, dolğun əsər yaratmışdır. Ədib əsərdə qəhrəmanların xarakterlərindəki ziddiyyətli məqamları müharibənin dağıdıcı və fəlakətli gücü ilə balanslaşdırmışdır. Əsərdə itirilmiş Ədirnə torpaqları uğrunda vətənpərvərlik hərəkatı, qəhrəmanlıq və rəşadət göstərən düşmənə qarşı qəzəbli türk xalqı təsvir olunmuşdur. Əsərin çox böyük uğur qazanmasının başlıca səbəblərindən biri də o idi ki, faciədə milli və dini inancdan irəli gələn güc türkün qələbəsinin mənəvi-psixoloji əsasını təşkil edirdi. Dramaturq əsərdə qadın fədakarlığını və qəhrəmanlığını Zöhrə və İnci kimi obrazların simasında canlandırmışdır. Belə ki, bu qəhrəman Türk qadınları хəstəхanalarda fədakarlıqla mübarizə aparırdılar. Ədib “Ədirnə fəthi” əsərində türkçülük ideallarına heyranlığını baris şəkildə göstərirdi. Dramaturq “Ədirnə fəthi” əsərini milli problematika, milli iftixar, qürur və vətənpərvərlik ruhu ilə qələmə almışdır. Əsərdə türklərin yadellilərə qarşı apardığı rəşadətli mübarizələrdə göstərdikləri şücaət əsərin əsasını təşkil edir. Ədib əsəri ömrünün gənclik çağında (18 yaşında) yazmışdır. Əsərin məğzi türklərin Ədirnə torpaqları uğrunda qəhrəmanlıq və rəşadətlə apardıqları vətənpərvərlik hərəkatıdır. Dramaturq “Ədirnə fəthi” əsərində Ədirnə küçələrinin, geniş hərb səhnələrinin təsvirinə geniş yer verməmişdir. Əsərdə türklərin yadellilərə qarşı apardığı rəşadətli mübarizələrin geniş təsviri ilə yanaşı tibb bacısı Zöhrə və gənc zabit Rüfətin məhəbbəti də təsvir olunmuşdur. Hər iki gənc bir-birini saf məhəbbətlə sevirdilər. Ədib əsərdə bu saf məhəbbətə qarşı olacaq yeganə bir qüvvə kimi ancaq vətən eşqini təsvir edir. Belə ki, hər iki gənc öz sevgilərindən yalnız Ədirnənin azadlığı yolunda keçə bilərdilər. Tibb bacısı Zöhrə və gənc zabit Rüfət vətən məhəbbətilə Vətən uğrunda çalışan igid vətən övladları idilər. Onlar millət, vətən mənafеyi uyğunda ölümə getməyə hazır olan gənclər idilər. Cəfər Cabbarlı “Ədirnə fəthi” əsərində vətən müharibəsi üçün canını fəda еdən belə gənclərin obrazını yaratmaqla ədəbiyyatı zənginləşdirmişdir. Gənclər vətən yolunda töküləcək hər bir qətrə qanları ilə fəxr edirdilər. Hər bir türk vətən uğrunda öldürülən türklərin intiqamını almaq üçün çalışırdı və bunun üçün də yaşayırdı. Ədib əsərdə müharibələri pisləyərək, bildirirdi ki, bütün fəlakətlərə səbəb olan müharibə igid oğulları qıran, anaları balasız, qızları qardaşsız, oğulları atasız qoyan bir məfhumdur. Cəfər Cabbarlı “Ədirnə fəthi” əsərində tarixi şəxsiyyətlər olan Mustafa Kemal Atatürkün və Ənvər paşanın prototipini yaratmışdır. Əsərdə Ənvər paşanın xalqa müraciətlə dediyi sözlər insanlar arasında himn kimi səslənir. “Qardaşlar! Еy bir kaç ailədən ibarət ufacıq bir əşirətdən qocaman Türkiyə hökmranlığını yaradan Sultan Osmanın balaları, bu gün bütün Türkiyənin səcdəgahı olan Ədirnə düşmənlərin kobud çarıqlarının altında əzilməkdədir. Məsum türk qızlarının namusu düşmənlər ayağında tapdanmaqdadır. Osmanlı hilalı ayaqlarda, bolqar səlibləri Sultan Səlim minarələrində ürəkləri dəlməkdə ikən, siz hələ “Sülhmü еdəlim”, “Hərbmi еdəlim” – dеyə düşünürsünüz. Əcəba, qanınız dondumu? Еy səfalət uçurumu qarşısında özlərini itirən qafillər! Ləkələnmiş namusilə dünya üzərində yaşamağa da həyatmı dеyirsiniz? Хayır, namuslu bir türk bunu qəbul еdəməz. Mən böylə həyatı istəməm, bu gün bütün Türkiyə əsgərləri adından dеyirəm: Ölümündən qorхanlar namussuzdurlar, еvlərinə girib qarılarının yanında gizlənirlər. Fəqət biz əsgərlər, son fərdimiz qalanadək hərb еdəcəyik. Ədirnəni gеri almayınca, silahımızdan ayrılmayacağıq və bütün dünyaya bildirməliyik ki, türk gənclərinin, türk qızlarının, türk əsgərlərinin ürəyində bir “idеal”, dilində bir söz vardır: Ya şərəfli bir ölüm və ya dəyərli bir həyat”! Cəfər Cabbarlı “Ədirnə fəthi” əsərində Türk xalqının şərəfli yaşamağını və şərəfli ölümünü qələmə almışdır. Osmanlılar öz şərəflərini, namuslarını və torpaqlarını qorumaq naminə hərb etməyə məcbur olunmuşdular. Bunun üçün də Ədirnəni alıncaya qədər igid əsgərlər son nəfəslərinədək düşmənlə pəncələşmək məcburiyyətində idilər. Dramaturq “Ədirnə fəthi” əsərində Türk gənclərinin, iхtiyarlarının, əsgərlərinin, qızlarının, qadınlarının, uşaqlarının vətən yolunda birlikdə şərəflə apardıqları mübarizəni təsvir etmişdir. Canını, malını Vətən və millət uğrunda fəda еtməyə hazır olan Türk xalqı əsər boyunca bir an olsa belə, düşmənə təslim olmadı. Uşaqdan iхtiyarlara və qızdan iхtiyar qadınlara qədər, bütün Türkiyə silaha sarılmış, dayanmadan vətən üçün mübarizə aparırdı. İgid Türk xalqı Ədirnə uğrunda apardıqları müharibəni yalnız tapdanmış namuslarını düşmən ayaqlarında əzilməkdən xilas olmaqdan ötrü edirdilər. Çünki Türk xalqının damarlarınında axan türk qanı donmamış, o qan rəzalət qəbul еdə bilməzdi. Bütün türklərin düşmənə qarşı boyun əyməsinə yol vеrməyən o mübarək Türk qanı sayəsində Ədirnə fəth olunur. Cəfər Cabbarlı “Ədirnə fəthi” əsərində bütün Türk xalqının şanlı əcdadının köməyinə yetdiyini qeyd edirdi. Şanlı Türk xalqının bacı və anaları əllərində Quran, bütün türklük üçün dua edirdi, hətta göylərdəki bütün mələklər belə Ədirnənin müqəddəs torpaqlarının azadlığı üçün Allaha yalvarırdı. Şanlı Türk xalqının tək istəyi Ədirnə üzərində Osmanlı hilalını görmək idi. Ədib Şanlı Türk xalqının bu qələbə əzminin mənbəyi kimi Ədirnənin müqəddəs torpaqları altında yatan türk qəhrəmanlarını qeyd edirdi. Şanlı türk övladları heç vaxt icazə verə bilməzdilər ki, müqəddəs Ədirnə torpaqları düşmən ayağı altında tapdalansın. Türk xalqı Şərq günəşinin hərarətli qoynunda bəslənən, azad Asiyanın istiqanlı, igid övladlarıdırlar. Dramaturq “Ədirnə fəthi” əsərində Türk millətinin qəlbində olan həqiqi vətən sevgisini elə aydın, rəvan şəkildə oxucuya çatdırmışdır ki, əsərin əvvəlindən oxucunun heç bir şübhəsi yox idi ki, Ədirnə şanlı Türk ordusu tərəfindən fəth olunacaqdır. Əsərdə Türk xalqının Ənvər bəy kimi igidlərə vətən və millət müdafiəsini tapşırdıqları üçün rahatlıqları öz əksini tapmışdır. Cəfər Cabbarlının “Ədirnə fəthi” əsərinin sonu bir-birinə sədaqətlə bağlı olan Zöhrə və Rüfətin qovuşmasının və Ədirnənin şanlı Türk ordusu tərəfindən fəth olunmasının təsviri ilə bitir. Əsər tarixi faktları əks etdirməsi baxımından bütün Türk ədəbiyyatı üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.
Həcər Atakişiyeva

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bütün türk dünyasının dəyərli oğlu, Azərbaycan xalqının
fəxri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu, başçısı, siyasi və dövlət xadimi,
ədəbiyyatşünası, dahi mütəfəkkiridir. M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığı onun dünyagörüşü,
ictimai-siyasi, fəlsəfi və milli ideoloji fikiri haqqında olduqca geniş ətraflı məlumat verir.
Onun Azərbaycan xalqının sosial-siyasi və fəlsəfi fikir tarixində özünəməxsus yeri və rolu
vardır. M.Ə.Rəsulzadənin həyatına baxış edərkən, onun dövlətçiliyə baxışlarını və bu
sahədəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirməmək mümkün deyildir. Azərbaycanın görkəmli
ictimai-siyasi xadiminin, istedadlı aliminin, mütəfəkkirinin, publisistinin, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaradıcısının həyatı və sosial-siyasi ideyaları daim tədqiqatçıların diqqət
mərkəzində olmuşdur. Onun sosial-siyasi və mənəvi-mədəni problemlərə həsr olunmuş
əsərləri görkəmli dövlət xadiminin mənəvi irsini geniş şəkildə əks etdirir.
M.Ə.Rəsulzadənin həyatı, siyasi baxışları, dövlətçiliyə dair milli və siyasi fikirləri,
publisistikası, elmi-fəlsəfi, etik, estetik düşüncələri onun yaradıcılığının bilavasitə
zənginliyinin səbəbidir. Məhəmmədəmin Rəsulzadənin dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti
araşdırılarkən, onun irsinin XX əsrin əvvəllərində baş verən bir çox mühüm sosial-siyasi
hadisələrin təhlilini verdiyi bir çox araşdırılmalar və tədqiqatlarla sübut olunmuşdur.
M.Ə.Rəsulzadənin yaşadığı dövr, sosial -siyasi və ideoloji hadisələrlə zəngin idi.
M.Ə.Rəsulzadənin şəxsiyyətinin lazımınca öyrənilməsində onun öz əsərlərinin rolu
əvəzedilməzdir. Dahi mütəfəkkirin həyata baxışını və dövlətçilik fəaliyyəti haqqındakı
fikirlərini onun «İran türkləri», «Səadəti -bəşər», «Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun», «Milli
dirilik», «Cəmaət idarəsi», «Əsrimizin Səyavuşu», «Azərbaycan Cümhuriyyəti», «İstiqlal
məfkurəsi və gənclik», «Millət və Bolşevizm», «Azərbaycan istiqlaliyyəti», «Çağdaş
Azərbaycan tarixi», «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı», «Qafqaz türkləri», «Qafqaz problemi
ilə əlaqədar olaraq panturanizm haqqında», «Azərbaycan problemi», «Bolşeviklərin Şərq
siyasəti», «Azərbaycanın kültür gələnəkləri», «Stalinlə ixtilal xatirələri», «Azərbaycan şairi
Nizami», «Milli təsanüd» əsərlərindən tədqiq etmək mümkündür. M.Ə.Rəsulzadənin
publisistik fəaliyyəti «Şərqi-Rus», «İrşad», «Təkamül», «Yoldaş», «Tərəqqi», «İqbal»,
«Bəsirət», «Şəlalə», «Dirilik», «Açıq söz», «Azərbaycan» (Bakı), «İrani-no» (Tehran),

«Yeni Qafqasiya», «Azəri Türk», «Odlu yurd», «Bildiriş», «Azərbaycan Yurd Bilgisi»
(İstanbul), «İstiqlal», «Qurtuluş» (Berlin), «Azərbaycan» (Ankara) və b. qəzet və
jurnallarla bağlı olmuşdur. Bu qəzet və jurnallarda nəşr olunan məqalələrdə daim
Azərbaycandakı milli-ideoloji və elmi-fəlsəfi, sosial-mədəni həyata dair mülahizələr öz
əksini tapmışdır. M.Ə.Rəsulzadə türk millətinin milli-ideoloji və elmi-fəlsəfi
dünyagörüşünə dair fikirlərini, eləcə də islamçılıq - şərqçilik, qərbçilik - avropaçılıq və
türkçülük - milliyyətçilik dünyagörüşlərini bu qəzet və jurnallarda nəşr etdirmişdir. Dahi
mütəfəkkirin publisistikasının əsasını dövlətin birliyi, Turan ideyası prinsipləri, şərqçilik –
islamçılıq, adət-ənənələrə bağlılıq, mühafizəkarlıq təşkil edirdi. Azərbaycan ictimai-siyasi
tarixinin görkəmli şəxsiyyəti M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığının əsasını onun pedaqoji
fikirləri, milliliyə, varisliyə, xəlqiliyə, müasirliyə əsaslanan maarifçi ideyaları təşkil edirdi.
M.Ə.Rəsulzadənin yaradıcılığının konsepsiyasının əsası millətinin öz tarixini bilməsindən,
xalqın maariflənməsindən və humanist və demokratik prinsiplərlə yaşamasından ibarət idi.
M.Ə. Rəsulzadə dünya tarixində Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu, lideri, böyük
dövlət xadimi kimi tanınır. O, şanlı Azərbaycanı, xalqımızı, millətimizi, müzəffər
ordumuzu sonsuz məhəbbətlə sevirdi. Dahi mütəfəkkirin ömrü, taleyi, həyatı şanlı, qürurlu
millətimizə və dövlətimizə həsr olunmuşdur. O, vətəni və milləti üçün gərəkli, vacib və
əhəmiyyətli olan bir çox işlər görmüşdür. M.Ə. Rəsulzadənin Cümhuriyyət və mühacirət
dövrü fəaliyyəti olduqca zəngindir. Onun bədii ədəbiyyatda bir tarixçi alim kimi, siyasət
adamı kimi surəti yaradılmışdır. M.Ə. Rəsulzadəyə həsr olunan bir çox uğurlu monoqrafiya
və kitablar nəşr olunmuşdur. Onun Azərbaycanın dövlətçilik tarixində əhəmiyyətli rolu
olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixində M.Ə. Rəsulzadənin rolu əvəzsizdir.
M.Ə.Rəsulzadə “İranda cümhuriyyət” məqaləsində İran mədəniyyətinin əslini belə izah
etmişdir. “Şərqin bütün böyük hökumət və mədəniyyətlərində əsil olduğu kibi, İran
mədəniyyətinin əslini də monarşi ümdəsi təşkil edər. İranın ən böyük abideyi-mədəniyyəti
“Şahnamədir”. Şahnaməyə hakim olan ruh, ismindən də bəlli olduğu kibi, şahpərəstlikdir.
Şahpərəstlik İran tarixinin ruhudur. Midiya sərdarı Artabanın yunanlı bir filosofa söylədiyi
söz, İran tarixinin hüdutu-əsliyyəsini təşkil eyləmişdir. Artaban demişdir ki: “Biz iranilər
padişahımızın əmirlərinə tabe olmağı sizin hürriyyət dediyiniz anarşiyə tərcih edəriz” [11,88].
Cümhuriyyət lideri olan M.Ə. Rəsulzadənin Azərbaycan ədəbiyyatında obrazı,
şəxsiyyəti, ictimai-siyasi, ədəbi-tarixi və çoxistiqamətli uğurlu fəaliyyətini təsvir edən sənət
nümunələri yaradılmışdır.
Məhəmmədəmin Rəsulzadənin həyata baxışı və dövlətçiliyə dair fikirləri onun
Azərbaycan milyonçusu H.Z.Tağıyevə həsr etdiyi “Hacı Zeynalabdin” məqaləsində öz əksini

tapmışdır. “Hacı cahanca məruf bir milyoner idi: Bakı milyonerləri meyanında ən məşhur bir
isim daşıyan bu adam ölürkən artıq milyoner deyildi. Azərbaycanı istila edən Rusiya
bolşevikləri hər kəs kibi onu da soymuş, soğana döndərmişlərdi. O, son günlərini Avropanın
hər hansı möhtəşəm qonaqlarına meydan oxuyacaq dərəcədə mükəlləf və müzəyyən olan
“sarayında” deyil, pək ucuz bir fıyatla kiraladığı müvəqqər bir odada keçirmişdir. Əvət,
bolşeviklər onun bütün varını almışdılar, qazandıqlarından kəndisinə bir şey
buraxmamışdılar. Fəqət onun, bolşeviklər də daxil olduğu halda, kimsə tərəfindən zəbt
olunamayacaq qazancları vardı. Bu qazanclardır ki, bizi onunla məşğul ediyor. Yoxsa onun
bir milyoner oluşu bizi pək o qədər də əlaqədar etməz. Məcmuəmizin təsis tarixindən bəri
ölən azərbaycanlı milyoner fəqət Tağıyev deyildir” [11,138].
Dahi Azərbaycan mütəfəkkiri M.Ə.Rəsulzadə xeyriyyəçi milyonçu H.Z.Tağıyevin
vətəninə, millətinə olan sevgisini, xeyirxahlığını yüksək qiymətləndirərək, ona həsr etdiyi
“Hacı Zeynalabdin” məqaləsində yazır: “Azərbaycan ürəfasının hər hansı təsəddüt-pərəstanə
təşəbbüsünün ən cəsur bir hamisi rolunu ifa edən Hacı salifüzzikr Darülmüəllimatı təsis
etməklə hürriyyəti-nisvan məsələsinin təməl daşını qoymuş, mutəəssiblərin küfr və
şetmlərinə baxmayaraq müsəlman qızların tərbiyəsinə mühüm bir vəsilə olmuşdur. İlk sənəi-
təsisində mütəəssib xalqın küfrünə məruz qalaraq tələbə bulmayan bu Darülmüəllimat on
sənə sonra kəndisinə hücum edən tələbatı qəbul edəməyəcək dərəcədə hüsni -qəbula məzhər
olmuş və Hacı ölmədən erkək cocuqlarla qız cocuqlarının da ibtidai məktəbə, təliyə və aliyeyi
doldurduqlarını görmüşdür. Azərbaycan ədəbiyyat, mətbuat və teatrosu da bu mütəşəbbis
adamın pək böyük yardımlarını görmüşdür. Bir çox müəlliflərin əsərlərini nəşr etdirdiyi kibi
bu möhtərəm zat mütəəddid qəzetə və məcmuələrin də sahib və naşiri olmuşdur. Topçubaşov
139Əli Mərdan bəyin idarəsində rusca “Kaspi”, Ağaoğlu Əhməd ilə Hüseynzadə Əli bəylərin
idarəsi ilə çıxan türkcə “Həyat”, mərhum Haşım bəy tərəfindən təhrir olunan “Yeni Həyat”
qəzetələri ilə yenə Hüseynzadə Əli bəyin qələm əsəri olan “Füyuzat” məcmuəsi kibi Rusiya
və Qafqasiya türklərinin siyasi və ictimai mənafelərini müdafiə, mənəvi və ədəbi ehtiyaclarını
təmin edən qəzetə və məcmuələr həp bu adamın himməti ilə təəssüs etmişdir” [11,139-140].
Azərbaycan ədəbiyyatında Nəsiman Yaqublu “Məmməd Əmin Rəsulzadə”, Vaqif
Sultanlı “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ədəbi dünyası”, Elçin “Məmməd Əmin
Rəsulzadə”, Vaqif Sultanlı “Ağır yolun yolçusu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyatı və
ədəbi fəaliyyəti”, Xaləddin İbrahimli “Azərbaycan Siyasi Mühacirəti”, Teyyub Qurban
“Dönməzlik”, Nəsiman Yaqublu “Azərbaycan Milli İstiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə”, Axund Hacı Soltan Əlizadə “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və İslam: mülahizələr,
şərhlər” və s. kimi əsərlərdə M.Ə.Rəsulzadənin surəti yaradılmışdır.

Nəsiman Yaqublu “Cümhuriyyət qurucuları” kitabında Fətəli xan Xoyski, Əlimərdan
bəy Topçubaşov, Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev, Məhəmməd Həsən Hacınski,
Məmməd Yusif Cəfərov, Behbud xan Cavanşir, Xosrov bəy Sultanov, Aslan bəy Səfikürdski,
Səməd bəy Mehmandarov, Mustafa bəy Vəkilov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Xəlil bəy
Xasməmmədov və s. kimi Cümhuriyyət qurucularınin həyat və yaradıcılıqlarını tədqiq
etmişdir. Nəsiman Yaqublu “Cümhuriyyət qurucuları” kitabında dahi Azərbaycan
mütəfəkkiri M.Ə.Rəsulzadənin fəaliyyətini belə dəyərləndirmişdir. “M.Ə.Rəsulzadə milli-
azadlıq ideyasını dünya mədəniyyəti baxımından əsaslandırırdı. Göstərirdi ki, dünya
mədəniyyətinin zənginliyi üçün ayrı-ayrı millətlər siyasi cəhətdən azad yaşamalı, biri
digərinə təzyiq etməməlidir. M. .Rəsulzadənin sonrakı ictimai-siyasi, publisist fəaliyyətində
“İqbal”, “Yeni İqbal” və “Açıq söz” qəzetinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bu qəzet
haqqında M. .Rəsulzadə yazırdı: “Açıq söz” ilk dəfə olaraq o vaxta qədər Qafqaziya
müsəlmanı və yaxud tatar deyilən xəlqin türk olduğunu sərahət və israrla meydana atmış və
bu xüsusda hərb senzoru ilə mübarizə etmək zərurətində qalmışdı”6. 1917-ci ilin 27
fevralında Rusiyada Fevral-Burjua inqilabının baş verməsi Azərbaycandakı ictimai-siyasi
proseslərə ciddi təsir göstərdi. Fevral inqilabından sonrakı ilk günlərdə Azərbaycanda
fəaliyyət göstərən təşkilatların mərkəzləşməsinə ehtiyac duyulurdu və bu məqsədlə 1917-ci
ilin martın 29-da Bakı Müsəlman İctimai Təşkilatlarının Müvəqqəti Komitəsi yaradıldı.
Müvəqqəti Komitənin sədri M.H.Hacınski, onun müavini isə M. .Rəsulzadə seçildi.
Müvəqqəti Komitə “bütün şəxsi incikliyi unudub milli-siyasi şüarlar ətrafında” birləşməyi və
Ümummüsəlman Qurultayı çağırılmasını vacib saydı. Qurultayın açılışı ərəfəsində “Açıq
söz” qəzeti yazırdı ki, bu qurultay Qafqaz müsəlmanlarının siyasi və milli mədəni inkişafında
mühüm rol oynayacaq” [7,13].

Həcər Atakişiyeva

Ədəbiyyat siyahısı:
1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), c.1-
2, B., 1998;
2. Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
3. Məmmədzadə M.B., Milli Azərbaycan hərəkatı, Berlin, 1938, B., 1992;
4. Azərbaycanın Demokratik Respublikası: Azərbaycan hökuməti (1918-1920), B.,
1990;
5. İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti, B., 1996;

6. Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001;
7. Nəsiman Yaqublu. CÜMHURİYYƏT QURUCULARI Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-
Poliqrafiya Mərkəzi, 2018, 504 səh.
8. Yaqublu N. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, B., 1991;
9. Yaqublu N. Azərbaycanın milli istiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin Rosulzadə,
B., 2001;
10. Oruclu M.R., Azərbaycanda və mühacirətdə Müsavat Partiyasının fəaliyyəti (1911-
1992), B., 2001;
11. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və ictimai-siyasi ideallar, B., 2005.
12. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. ƏSƏRLƏRİ (Mühacirət dövrü), 2-ci cild “Qanun”
nəşriyyatı, 2021, 680 səh.
13. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild, Bakı: Lider, 2005