Azərbaycan ədəbiyyatının maarifçilik və islahatçılıq ideyalarını əsərlərində yaşadan və cəmiyyətin mütərəqqi meyllərini təmsil edən Seyid Əzim Şirvaninin cəhalət və nadanlığa qarşı apardığı mübarizə onun dünyagörüşünün başlıca göstəricisidir. Maarif və ədəbiyyat mürşidi Seyid Əzim Şirvani ədəbiyyat sahəsində inkişaf edərək, maarifçi realist şeirinin yaradıcılığında dəyərli nümunələrini yaratmaqla Azərbaycan ədəbiyyatına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Ədibin dünyagörüşü belə idi ki, o, istismarçı təbəqələrə, mədəni geriliyin müxtəlif təzahürlərinə qarşı idi və bu fikirləri kəskin satiralarında öz əksini tapırdı. Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşü vətənpərvərlik, xalqlar arasında dostluq, insana məhəbbət, xeyirxahlıq, vəfa, sədaqət kimi bəşəri hisslərdən ibarət idi. Onun öyüd və nəsihətləri, hikmətamiz hekayələri və təmsilləri ədibin dünyagörüşü haqqında orijinal bir mənbə rolunu oynayır. Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi olan Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşünün formalaşmasında qədim şeir-sənət ocağı Şamaxının rolu çox böyükdür. Ədibin bir sıra elmləri dərindən öyrənməsi və erkən yaşlarından kamil və zəkalı bir gənc kimi yetişməsi onun dünyagörüşünün çalarlarını zənginləşdirmişdir. Maarifçi mütəfəkkirin zəngin dünyagörüşü müxtəlif dini elmləri, Şərq fəlsəfəsini, ərəb ədəbiyyatını, İslam tarixini, ərəb dilinin sərf-nəhvini mükəmməl bilməsi sayəsində idi. Seyid Əzim Şirvani dini və dünyəvi biliklərə dərindən yiyələnən bir ziyalı kimi ictimai mübarizədə çox yaxından iştirak edirdi. Ədib heç bir zaman şəxsi mənafeyini və rifahını xalqa xidmətdən üstün tutmamışdır. Onun dünyagörüşündə hiylə və xəyanət qəbul edilməmiş və mənəvi dəyərlərə sahib olmaq zənginlik kimi qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının maarifçilik və islahatçılıq ideyalarını əsərlərində yaşadan və cəmiyyətin mütərəqqi meyllərini təmsil edən Seyid Əzim Şirvaninin cəhalət və nadanlığa qarşı apardığı mübarizə onun dünyagörüşünün başlıca göstəricisidir. Maarif və ədəbiyyat mürşidi Seyid Əzim Şirvani ədəbiyyat sahəsində inkişaf edərək, maarifçi realist şeirinin yaradıcılığında dəyərli nümunələrini yaratmaqla Azərbaycan ədəbiyyatına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Ədibin dünyagörüşü belə idi ki, o, istismarçı təbəqələrə, mədəni geriliyin müxtəlif təzahürlərinə qarşı idi və bu fikirləri kəskin satiralarında öz əksini tapırdı. Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşü vətənpərvərlik, xalqlar arasında dostluq, insana məhəbbət, xeyirxahlıq, vəfa, sədaqət kimi bəşəri hisslərdən ibarət idi. Onun öyüd və nəsihətləri, hikmətamiz hekayələri və təmsilləri ədibin dünyagörüşü haqqında orijinal bir mənbə rolunu oynayır. Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşü haqqında onun özünün də üzv olduğu Şamaxıdakı “Beytüs-Səfa” şairlər məclisindəki fəaliyyətindən məlumat alınır. Ədib dünyagörüşünü Bakı, Lənkəran, Ərdəbil, Şuşa, Dərbənd, Ordubad və s. qəza mərkəzlərindəki ədəbi məclislərin üzvləri ilə müntəzəm surətdə yazışaraq və ədəbi söhbətlər apararaq zənginləşdirirdi. Pedaqoji işdə çalışmaq ədibin zəngin dünyagörüşünün şagirdləri vasitəsilə nəsildən-nəsillərə ötürülməsinə vəsilə olmuşdur. Şairin dünyagörüşünün daha da dərinləşməsində yaradıcılığının dərin ictimai məzmununun mühüm rolu danılmazdır. Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığı Azərbaycanda maarifçi-realist şeir məktəbini formalaşdırdı. Ədibin dünyagörüşünün formalaşmasında xalq maarifinin və demokratik mətbuat meydanının çox böyük rolu olmuşdur. Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığı onun dünyagörüşünün və bədii zövqünün göstəricisi idi. Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşü XIX əsr kimi çətin bir dövrdə formalaşmışdı. Faiq Ələkbərli “Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar: Seyid Əzim Şirvani” məqaləsində Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşünü geniş şəkildə şərh etmişdir. “S.Ə.Şirvaninin dünyagörüşü ilə bağlı təhlilimizi yekunlaşdıraraq hesab edirik ki, o, dini fəlsəfi təfəkkürlə yanaşı, xeyli dərəcədə dünyəvi fəlsəfi təfəkkürə meyil göstərmiş mütəfəkkir kimi Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixində özünəməxsus yer tuta bilmişdir. S.Ə.Şirvani köhnəlik və yenilik arasında çırpınan, millətinin nicatını yeniləşmiş dünyada nə qədər axtarsa da, şəriətin müsəlmanlar üçün vacibliyini və əhəmiyyətini vurğulamağı da unutmamışdır. Bütün hallarda Şirvani doğru müəyyənləşdirə bilmişdir ki, son əsrlərdə müsəlman xalqları riyakar ruhanilərin, mollaların əməlləri üzündən Quranı, şəriəti və dini elmləri olduğu kimi öyrənə bilməmiş, eyni zamanda dünyəvi elmlərdən isə tamamilə uzaq qalmışlar. Bu baxımdan onun başlıca hədəflərindən biri o idi ki, Quranın həqiqi mahiyyətini vaxtında müsəlmanlara öyrətməyən din üləmalarının, dünyəvi elmlərin də öyrənilməsinə qənim kəsilməsinin qarşısı alınmalıdır. Çünki müsəlman xalqları yalnız dini elmləri mənimsəməklə deyil, eyni zamanda dünyəvi elmləri öyrənməklə, yəni yeni tipli məktəblərdə təhsil almaq, qəzetlər oxumaq yolları ilə inkişaf edib başqa millətlərin səviyyəsinə çata bilərlər” (1, səh. 6). S.Ə.Şirvaninin dünyagörüşü onun xalq maarifi sahəsindəki xidmətləri sayəsində daha da zənginləşmişdir. Şairin ədəbi yaradıcılığı pozulmaz ədəbi qanunları, mizanları, xüsusi mövzuları, təsvir predmetləri, obyektləri və subyektləri ilə daim seçilmişdir. Onun qüdrətli qələmi sayəsində real həyat həqiqətləri və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri arasındakı kəskin ziddiyyətlər, dünyəvi hisslər, yüksək mənəvi keyfiyyətlər ədəbiyyata rəng qatmışdır. Seyid Əzim Şirvaninin bədii zövqü onun dünyagörüşünün carçısı idi. Ədibin ədəbi irsinin dərindən öyrənilib mənimsənilməsi nəticəsində onun yüksək humanist duyğuların tərənnümçüsü olması öz təsdiqini tapmışdır. S.Ə.Şirvaninin dünyagörüşündə ictimai həyatın mənzərəsi, cəmiyyətdə təbəqələşmə, bir-birinə zidd siniflərə parçalanma, cəmiyyəti əhatə edən coğrafi məkan və sosial mühit öz əksini tapırdı. Seyid Əzim Şirvaninin dünyagörüşünün bu kimi xüsusiyyətləri haqqında onun yaradıcılığını realist istiqamətdə araşdıran tədqiqatçılar geniş şəkildə məlumat verirlər. Belə ki, ədibin yaradıcılıq uğurlarında və ədəbi ənənəyə sadiq qalaraq inkişaf etməsində onun dünyagörüşünün rolu danılmazdır. Ədibin lirik irsinin əlvanlığı, ideya və həyat eşqi, təbiət və insan gözəlliyinin tərənnümü, real hisslərin təsviri, dünyaya nikbin baxışı, gələcəyə ümidi onun dünyagörüşü haqqında dolğun şəkildə məlumat verirdi. Seyid Əzim Şirvaninin yaradıcılığının əsas məzmunu olduqca zəngin və dolğun olduğu üçün müdrik şair xalqın düçar olduğu bəla və bədbəxtliklərə susqun qala bilmirdi. Məhz buna görə, ədib müasir cəmiyyətin strukturunda xalqın mühüm rolunun olduqduğunu bildirirdi.

Həcər Atakişiyeva

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT:
1. Faiq Ələkbərli // Azərbaycan Türk fəlsəfəsindən yarpaqlar: Seyid Əzim Şirvani // Türküstan.- 2018.- 20-26 noyabr.- 6 s.
2. Şirvani, S. (2005). Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə, II cild. Bakı: Avrasiya Press, 384 s.
3. Şirvani, S. (2005). Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə, III cild. Bakı: Avrasiya Press, 288 s.

Qərbi Azərbaycanda minilliklər boyu mövcud olan tariximiz dədə-baba torpaqlarımızdakı tarixi sübutlarla və milli mənsubiyyətimizlə beynəlxalq müstəvidə sübut olunmuşdur. Qərbi Azərbaycanın Oğuz eli, azərbaycanlıların yurdu olduğunu beynəlxalq aləmdə sübut edən mənbələr Qərbi Azərbaycandakı yaşam tariximizi, mədəni, dini abidələrimizi, qədim tikililərimizi, ədəbi mühitimizi, mədəniyyətimizi, folklorumuzu, toponimlərimizi, ictimai-siyasi həyatımızı, milli şüurumuzu, maarifpərvər şəxsiyyətlərimizi, qəzet və jurnallarımızı Azərbaycan xalqının milli varlığının, düşüncəsinin təzahürü kimi qəbul edir. Qərbi Azərbaycanın ədəbi mühiti xeyirxahlığı, nəcibliyi ilə millətə xidmət etməyi bacaran, gözüaçıq, savadlı gənclər yetişdirmişdir. Qərbi Azərbaycanın abidələrinin tarixindən və özünəməxsus xüsusiyyətindən açıq şəkildə görünür ki, bu tarixi abidələr bütünlüklə Azərbaycana məxsusdur. Qərbi Azərbaycanda hər dağın, dərənin, düzün, döngənin, cığırın, bulağın, çayın, qayanın, daşın, mahalın, arxın qədim tarixi azərbaycançılığı özündə əks etdirir. Qərbi Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, folkloru, abidələri, toponimləri millətin milli qürurunu və qəhrəmanlığını özündə təcəssüm etdirir. Qərbi Azərbaycanın folkloru əcdadlarımızın minilliklər boyu burada yaratdığı milli-mənəvi dəyərlərdən qidalanaraq həm şifahi, həm də yazılı şəkildə inkişaf etmişdir. Qərbi Azərbaycanın folklor nümunələrində yerli əhalinin folklor ənənələri, xüsusən də oğuzlarla bağlı əfsanə və rəvayətləri özünü əks etdirir. Qərbi Azərbaycan lokal və regional şəraitdən asılı olaraq fərqli coğrafi mühiti sayəsində yaddaşlardan silinməyən zəngin folklor materiallarına malikdir. Belə ki, Qərbi Azərbaycanın folklor nümunələri tarixi yaddaşımızın və epik təfəkkürümüzün semantikasının öyrənilməsinda olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir və regionun folkloru toponimik əfsanələrlə zəngindir və bu əfsanələr özlərində qədim yurd yerlərimizin adlarını mühafizə edib saxlayır. Qərbi Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, folkloru, abidələri, toponimləri həmin ərazilərin tarixən türklərə məxsusluğunu birmənalı şəkildə təsdiqləyir. Belə ki, folklorun etnoregional xüsusiyyətlərinin müəyyən olunması nəticəsində sübut olunmuşdur ki, Qərbi Azərbaycanın yerli əhalisinin zəngin təxəyyülü sayəsində folklor, mif, əsatirlər, nağıllar, poetik nümunələr, rəvayətlər ənənəvi türk dünyagörüşünü əks etdirə bilmişdir. Ağbabadan Vedibasara, Lorudan Zəngəzura, Göyçədən Zəngibasara qədər olan ərazilərdə yaşayan türk soylu azərbaycanlılar bu müqəddəs yerlərin tarixçəsini özündə yaşadan onlarla folklor nümunələrini nəsildən- nəslə ötürmüşdürlər. Qərbi Azərbaycanın Vedibasar, Zəngəzur, Dərələyəz, Ağbaba, Şörəyel, Loru, Pəmbək, Göyçə, Qaraqoyunlu, Şəmşəddin kimi bölgələri tarixi, mədəniyyəti, folkloru, abidələri, toponimləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını və mədəniyyətini zənginləşdirmişdirlər. Qərbi Azərbaycanın tarixi, mədəni irsi, toponimləri, folkloru daim tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmış və ümumtürk kontekstində böyük əhəmiyyət daşımışdır. Azərbaycan xalqının adət və ənənələrini özündə əks etdirən Novruz bayramı ölkəmizin digər bölgələrində olduğu kimi, Qərbi Azərbaycanda da geniş qeyd olunaraq, zəngin folklor nümunələri ilə olduqca zəngindir və yerli əhali tərəfindən böyük təntənə və regional özünəməxsusluqlarla keçirilirdi. Tədqiqatçılar üçün Qərbi Azərbaycanın ədəbiyyatının və mədəniyyətinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi ən aktual məsələlərdən biri olmuşdur. Qərbi Azərbaycanın toponimləri türk mənşəlidir və bu türk mənşəli toponimləri coğrafiya, tarix və dilçilik kontekstindən elmi-nəzəri əsaslarla araşdıran zaman tarixi toponimlərinin tam əksəriyyətinin türkmənşəli olduğu əsaslı mənbələr əsasında öz təsdiqini tapmışdır. Qərbi Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, folkloru, abidələri, toponimləri türk mədəni sisteminin tarixi-estetik mahiyyətini bir bütöv halında özündə ehtiva edərək türk tayfalarının məskunlaşdıqları ərazilərin düzgün müəyyənləşdirilməsində, türk tarixinin və mədəniyyətinin sistemli tədqiq olunaraq zəngin və rəngarəng bir sistemə malik olmasının sübut olunmasında böyük rola malikdir. Qərbi azərbaycanlıların yaşadığı Zəngəzur və Göyçə zonaları qədim dövrdə Alban ölkəsi olduğu üçün bu regiondakı mədəniyyətimizin və maddi abidələrimizin Azərbaycan xalqının təşəkkül tarixini, soykökünü elmi şəkildə öyrənməkdə, elin, obanın, xalqın tarixinin araşdırılmasında əvəzsiz mənbədir. Şəfəq Nasir “İrəvandakı dini-mənəvi və tarixi abidəmiz: Göy Məscid” məqaləsində Qərbi Azərbaycanın tarixini, mədəni irsini, toponimlərini, folklorunu geniş şəkildə analiz etmişdir. “Müxtəlif vaxtlarda tarixçi alimlərin, tədqiqatçıların bir sıra abidə və məbədgahlarla yanaşı, Göy Məscidlədə bağlı araşdırmaları ortaya çıxıb. Bu sətirlərin müəllifi də həmin məscidlə bağlı tədqiqat xarakterli yazı ilə mətbuatda çıxış edib. İndi mövzuya yenidən qayıtmaqla Hüseynəli xan Məscidinin tikildiyi tarixdən başlamış, fəaliyyət göstərdiyi zamanlarda bu məbədgaha edilən maddi, mənəvi basqılarla bağlı 100 ildən də bir qədər əvvəl yazılmış mükəmməl bir məqaləyə diqqət çəkmək, münasibət bildirmək niyyətindəyik. Xatırladaq ki, Göy Məscid haqqında “Təhvil” imzası ilə yazılmış məqalənin müəllifi XX əsrin əvvəllərində İrəvan ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndəsi, şair, yazıçı-publisist, felyetonçu, “Bürhani-həqiqət” jurnalının redaktoru və baş yazarı Əli Məhzun Hacı Zeynalabdinzadə Rəhimovdur. Təhvilin adıçəkilən jurnalda dərc etdirdiyi bu məqalədə məqsədi İrəvanda “Göy Məscid”ə sahib çıxmağa çalışan üzdəniraq ermənilərin məzkur məscid haqqında uydurduğu yalanları ifşa etmək olmuşdu. Məqalə “Bürhani-həqiqət”in 1 yanvar 1917-ci ildə dərc edilib. İlk olaraq qeyd etməliyik ki, Təhvilin məscidlə bağlı yazısında məlumatlar çoxfaktlıdır” [2; 23]. Qərbi Azərbaycanın qədim dövrə aid toponim və etnonimləri bu torpaqların ən qədim tərcümeyi-halını bizə çatdırır. Qərbi Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, folkloru, abidələri, toponimləri Azərbaycan xalqının tarixinə dair ən xırda cizgiləri belə özündə qoruyub, ən qədim qatlannı mühafizə edib saxladığı üçün bu türk mənşəli tarixin tədqiqi indiki dövrdə də çox aktualdır. Azərbaycan dilində işlənən coğrafi terminlər Qərbi Azərbaycan ərazisində tarixən mövcud olmuş, Azərbaycan xalqının türk mənşəli toponimlərinin araşdırılması sayəsində türkologiya elmi son dərəcə inkişaf etmişdir. Tədqiqatçılar Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərini linqvistik izahlarına xüsusi yer vermiş və ərazidə yaşamış türk tayfalarının toponimlərini ətraflı şəkildə təhlil edərək, xarakterlərinə uyğun olaraq ümumiləşdirmiş və sistemləşdirmişdirlər. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin tədqiq edilərək, onların tarixilik səciyyəsinin müəyyənləşdirilməsi nəticəsində, ümumilikdə, Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti inkişaf etmişdir. Ərazinin türk mənşəli toponimləri özündə Qərbi Azərbaycanda yaşamış Azərbaycan türklərinin tarixini, coğrafiyasını, mədəniyyətini dolğun bir şəkildə əks etdirir və regionun türk mənşəli toponimləri çox qədim tarixə malik olduğu üçün xalqımızın qədimdən məskunlaşdıqları əraziləri müəyyənləşdirmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin formalaşmasında Azərbaycanın dil tarixinin, dialektologiyasının, onomalogiyasının mühüm rolu vardır və bu türk mənşəli toponimlərin araşdırılmasında tarixi-müqayisəli metoddan istifadə olunmuşdur. Ümumilikdə, Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin tədqiqində tarixi-müqayisəli metodla yanaşı etimoloji metoddan da istifadə olunmuşdur. Azərbaycan və türk mənşəli toponimlərin doğruluğunu azərbaycanlıların min illər boyu bu ərazidə yaşaması sübut etmişdir. Belə ki, bu prosesdə tarixçilərin, coğrafiyaçıların, filoloqların çox əhəmiyyətli və dəyərli tədqiqatlarının rolu danılmazdır. Qərbi Azərbaycan ərazisindəki etnotoponimlərin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir, belə ki, etnotoponimlər tayfa və qəbilə adları əsasında formalaşırlar və türk etnoslarının Qərbi Azərbaycan ərazisində yaşamasını birbaşa təsdiq edirlər. Qərbi Azərbaycan ərazisindəki toponimlər arasında etnotoponimlərində sayının az olmamasında müxtəlif türk etnoslarının, xüsusilə oğuzların bu ərazilərin yaşamasının rolu olduqca çoxdur. Qərbi Azərbaycan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimlərin tədqiqi son dərəcə aktual mövzu olaraq regionda azərbaycanlıların məskunlaşmalarının tarixi və miqyası barədə müxtəlif səpkili faktların aşkara çıxarılmasında mühüm rol oynayır. Tədqiqatçılar Qərbi Azərbaycan ərazisindəki türk mənşəli etnotoponimləri linqvistik aspektdən təhlil edib və xüsusiyyətlərini araşdıraraq türk mənşəli etnonimlərin ümumi mənzərəsini şərh etmişdirlər. Azərbaycan tədqiqatçıları tədqiqat işlərində Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərini müqayisəli, müqayisəli-tarixi metoddan, areal, genetik, deskriptiv, kartoqrafik, struktur, etimoloji və tipoloji təhlil üsullarından istifadə etmişdirlər. Belə ki, türk mənşəli etnotoponimlərin leksik-semantik, fonetik, qrammatik xüsusiyyətləri müqayisəli şəkildə öyrənilmiş və tarixi-coğrafi aspektdən qiymətləndirilmişdir. Qərbi Azərbaycanın tarixinin və mədəniyyətinin öyrənilməsində türk mənşəli etnotoponimlərin və toponimlərin zənginliyi və qədimliyi mühim əhəmiyyət daşıyır. Qərbi Azərbaycanın türk yurdu olması Orxon-Yenisey abidələrində, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, M. Kaşğarinin “Divani-lüğət-it-türk” əsərində öz əksini tapmışdır. Azərbaycanın ən qədim və zəngin bölgələrindən biri olan Qərbi Azərbaycanın qədim tarixinin tədqiq və təbliğ edilməsi Ümummili Lider Heydər Əliyevin və Prezident İlham Əliyevin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Qərbi Azərbaycanın əhalisi, ərazisi, coğrafiyası, elm və təhsili, folkloru, görkəmli şəxsiyyətləri, tarixi abidələri haqqında yüzlərlə tədqiqat işləri yazılmışdır. Nərgiz Qəhrəmanova “Cəbi Bəhrəmov: “Qərbi Azərbaycan tarixi ilə bağlı mənbələrin toplanması, analizi və elmi dövriyyəyə gətirilməsi qarşıya qoyulan əsas vəzifələrdəndir”” adlı məqaləsində Qərbi Azərbaycanla bağlı aparılan tədqiqatların əsas istiqamətlərini belə analiz etmişdir. “1918-ci ildə İrəvan şəhəri və onun ətrafında olan torpaqlar ermənilərə verilərkən Azərbaycan xalqının fikri öyrənilməyib, sorğu və ya referendum keçirilməyib, qərar qəbul edilərkən oradan seçilən üç deputatın - Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nəriman bəy Nərimanbəyovun etirazları qəbul edilməyib. Beləliklə, hər bir xalqın ümdə hüququ olan yaşamaq hüququ pozulub. Digər tərəfdən, Sovet Rusiyası 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal etdikdən sonra xalqımızın razılığı olmadan həmin ilin noyabr ayından 1929-cu ilin fevralın 18-dək 20.8 min kv.km Azərbaycan SSR ərazisini Ermənistan SSR-ə güzəştə gedib. Buna görə də, bu məsələ xalqımızın ümummilli probleminin bir hissəsidir. Qərbi Azərbaycan bütöv Azərbaycanın bir hissədir. Bütün bu qeyd olunan məsələlər Qərbi Azərbaycan İcmasının inzibati binasında keçirilən görüşdə geniş müzakirə olunmuşdur. Görüşdə ölkə başçısının səsləndirdiyi əsas fikirlər həmin ərazilərin Azərbaycan xalqına qaytarılması, pozulmuş hüquqların bərpa edilməsi, ərazinin tarixinin yazılması və milli atlasın tərtib edilməsi, bu ərazilərlə bağlı bütün dövrlərə aid mənbələrin toplanılması və onların çeşidlənərək sistemləşdirilməsi, o cümlədən bu problemin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması ilə bağlı idi. Biz bu istiqamətdə işlərə artıq başlamışıq. Dövlət başçısının çağırışlarına müvafiq olaraq, AMEA Rəyasət Heyəti akademiyanın 3 institutunda bu istiqamətdə fəaliyyət göstərəcək 3 şöbənin yaradılmasına dair qərar qəbul edib. Tarix İnstitutunda Qərbi Azərbaycan tarixi şöbəsinə rəhbərliyin mənə həvalə olunması qürurvericidir [3; 7]. Qərbi Azərbaycan Azərbaycan elminə görkəmli şəxslər – ictimai xadimlər, elm, mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət aləmində öz sözü olan şəxslər bəxş etmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı çəkilən coğrafi məkanların əksəriyyəti Qərbi Azərbaycanla birbaşa bağlıdır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adı çəkilən Şirökuvən, Altuntaxt, Göyçə gölü Qərbi Azərbaycanın ərazisindədir. Qərbi Azərbaycanın köklü sakinləri Azərbaycan türkləri tarixi yaddaşımızın bərpasına və qorunaraq gələcək nəsillərə çatdırılmasına hər zaman böyük önəm vermişdirlər. Qərbi Azərbaycanın türk yurdu olmasını tarixi sənədlər və xəritələr təsdiqləyir. Azərbaycan folklorunun, aşıq sənətinin vətənlərindən biri kimi məşhur olan Qərbi Azərbaycanın tarixi keçmişinin araşdırılmasında böyük əmək sərf edən dəyərli alimlərimiz dünya elm aləmində Qərbi Azərbaycanın qədim türk yurdu olduğunu aydın və dolğun əsaslarla təsdiq etmişdirlər.
Həcər Atakişiyeva

Ədəbiyyat siyahısı:
1. Bayramov, İ. Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimlərinin qrupları haqqında: - Bakı: ADPU nəşri, -1999. - 77-82 s.
2. Nasir, Ş. İrəvandakı dini-mənəvi və tarixi abidəmiz: Göy Məscid: 525-ci qəzet.- 2024.- 3 fevral, №21.- 23 s.
3. Qəhrəmanova, N. Cəbi Bəhrəmov: “Qərbi Azərbaycan tarixi ilə bağlı mənbələrin toplanması, analizi və elmi dövriyyəyə gətirilməsi qarşıya qoyulan əsas vəzifələrdəndir” - Elm.- 2023.- 19 yanvar.- 7 s.

Akademik Teymur Kərimli 2 oktyabr 1953-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunun Nürgüd kəndində Teymur Həşim oğlu Kərimli dünyaya gəlmişdir. Dahi akademik 1970-ci ildə orta məktəbi qızıl medalla, 1975-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirərək, həmin ildən başlayaraq Kəlbəcər rayonunun orta məktəbində müəllim kimi fəaliyyətə başlamışdır. O, 1977-1980-ci illərdə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasında təhsil almış, 1983-cü ildə “Nizamidə tarixin romantik qavrayışı (“Yeddi gözəl” poeması üzrə)” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını yazmışdır. 2004-cü ildə isə “Nizami yaradıcılığında tarixi şəxsiyyət və tarixi hadisə ideya-estetik qayənin konteksti və yardımçısı kimi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Teymur Həşim oğlu Kərimli 2006-cı ildən bəri Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. Akademik 2007-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir. Akademik Teymur Kərimli 2010-cu ildə “Heydər Əliyev və klassik ədəbiyyat” araşdırmasına görə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı olmuşdur və o, otuz ildən artıq AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda uğurla fəaliyyət göstərərək, uzun illər İnstitutun “Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Akademikin ədəbiyyatşünaslıqdakı uğurlu nailiyyətləri nəzərə alınarak o, 2002-ci ildən Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsində (2002-2003-cü və 2012-2013-cü illərdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda direktor vəzifəsinin icraçısı) vəzifəsində çalışmışdır. 2014-cü ildən hazırki dövrədək AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışır. Akademik Teymur Kərimli 1990-2000-ci illərdə “Elm” nəşriyyatının baş redaktoru vəzifəsində işləmişdir. O, bir sıra elmi jurnal və topluların redaksiya heyətinin üzvü, xeyli sayda monoqrafiyanın elmi redaktoru olmuşdur. Belə ki, akademik Teymur Kərimli altıcildlik “Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi”nin bəzi cildlərinin məsul redaktoru, “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnallarının latın qrafikası ilə kitab şəklində nəşrlərinin redaktoru kimi adını ədəbiyyat tarixinə yazdırmışdır. Akademik Teymur Kərimli ədəbi fəaliyyəti müddətində Rusiya, İran İraq, Türkiyə, Suriya, Macarıstan, İtaliya, Hindistan, Fransa və MDB ölkələri kimi bir çox ölkələrdə təşkil olunmuş beynəlxalq elmi konfrans və simpoziumlarda məruzələrlə çıxış etmişdir. Akademik Teymur Kərimli ədəbi fəaliyyəti müddətində kitabların, dərsliyin, elmi məqalələrin müəllifi olmuşdur. Bunlara misal olaraq, “Nizami və tarix”, “Görünməyən Füzuli”, “Akademik Akif Əlizadə: istedadla enerjinin harmoniyası”, “Gözəllərin axıra qalmışı”, “Şərqin qapısından dünyaya”, “Hicran ömrü”, “Akademik Əhməd Mahmudov” kitablarını, ümumtəhsil məktəblərinin X sinifləri üçün “Ədəbiyyat” dərsliyinin və yüzdən artıq elmi məqaləni misal göstərmək olar. Akademik Teymur Kərimli ədəbi fəaliyyəti ilə tanınmış ədəbiyyatşünas, naşir, mətnşünas, şərqşünas, şair və tərcüməçi kimi tanınmaqdadır. O, klassik ədəbiyyatımızın istedadlı araşdırıcısı və bacarıqlı təbliğatçısı kimi Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli, Xətai, M.P.Vaqif, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, M.Şəhriyar, H.Cavid kimi görkəmli şəxsiyyətlərin yaradıcılıqlarını tədqiq etmişdir. Akademik Teymur Kərimli qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının böyük tədqiqatçısı kimi klassik ədəbiyyatın tədqiqi, nəşri, tədrisi və təbliği sahəsində ardıcıl və səmərəli fəaliyyəti ilə Azərbayban ədəbiyyatına çox böyük xidmətlər göstərmişdir. O, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin görkəmli və məhsuldar nümayəndələrindən biri kimi zəngin klassik irsimizə, özəlliklə Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin və Füzulinin əsrlərini geniş şəkildə araşdırmışdır. Teymur Kərimlinin elmi yaradıcılığının mühüm istiqamətini dahi Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığının tədqiqi, xüsusən, onun tarixi hadisələr kontekstində öyrənilməsi üstünlük təşkil edir. Akademik Teymur Kərimli Nizami Gəncəvi yaradıcılığında tarixi mövzu probleminin ictimai-tarixi və bədii-filoloji aspektlərinin dərindən araşdırıcısı kimi adını Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə yazdırmışdır. Teymur Kərimlinin bir alim və ədəbiyyatçı kimi Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına həsr olunmuş əsərləri klassik Azərbaycan ədəbiyyatına işıq tutmuşdur. Akademik Teymur Kərimlinin Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin və Füzulinin əsərlərini geniş şəkildə araşdırması fəaliyyəti Azərbaycan xalqının qəlbində onun şəxsiyyətinə böyük hörmət və ehtiram hissi yaratmışdır. Ümumiyyətlə, Akademik Teymur Kərimlinin fəaliyyəti çox istiqamətlidir. Belə ki, o, görkəmli ədəbiyyatşünas alim olmaqla yanaşı, elmi-təşkilati fəaliyyət sahəsində də böyük təcrübəyə malik bir ədibdir. Akademik Teymur Kərimli ensiklopedik biliyə malik şəxsiyyət kimi elmi-bədii tərcüməçilik, milli-mənəvi dəyərlərin və ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin tədqiqi, təbliği və qorunması sahəsində mühüm işlər görmüş, Nizamişünaslıq və Füzulişünaslıq sahələrində geniş tədqiqatlar aparmış, bu sahədə çap etdirdiyi kitab və monoqrafiyalar Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığını zənginləşdirmişdir. Teymur Kərimli istedadı, biliyi, zəhmətsevərliyi, bacarığı, fundamental əsərləri, monoqrafiyaları sayəsində Azərbaycan elmini böyük ləyaqətlə beynəlxalq aləmdə təmsil etmişdir. Klassik ədəbiyyatımızın yorulmaz tədqiqatçısı akademik Teymur Kərimlini qarşıdan gələn 72 yaşının tamam olması münasibətilə təbrik edir, ona möhkəm cansağlığı diləyir, ən xoş arzularımı çatdırıram. Əziz akademik Sizə uzun ömür, sağlamlıq arzulayaraq, hələ uzun illər klassik ədəbiyyat tarixinin neçə-neçə açılmamış əlyazmalarını işıqlandırmanızı Sizə səmimi qəlbdən arzu edirəm.
Həcər Atakişiyeva

          Əsərləri ümumbəşəri mahiyyət daşıyan və ecazkar poetik qüvvəyə malik olan Nizami Gəncəvi yaradıcılığı ilə dünya ədəbiyyatına öz adını əbədi yazdırmışdır. O, əsərlərinin poetik gücü ilə Şərq bədii təfəkkürünü dünya miqyasında elmi-fəlsəfi fikirlərlə zənginləşdirmiş və ədəbiyyatı görünməmiş yüksəkliklərə qaldırmışdır. Dahi Azərbaycan şəxsiyyəti Nizami Gəncəvi, nəinki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində, hətta bütün dünya ədəbiyyatında yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuşdur. Dünya ədəbiyyatının ondan sonra yaşamış görkəmli nümayəndələri əsrlərcə böyük sənətkarın əsərlərindən ilham almış, ondan sənətkarlıq dərsi öyrənmiş, onun irəli sürdüyü mütərəqqi fikirləri tərənnüm edib, onu özlərinə böyük ustad bilmişdirlər. Nizami Gəncəvinin ölməz ədəbi irsi dünya ədəbiyyatına humanizm, insana məhəbbət, yüksək əxlaq, estetik zövq, tərbiyə, bilik, dərin fəlsəfi fikir aşılamışdır. Nizami Gəncəvinin zəngin yaradıcılığı dünya ədəbiyyatına qüvvətli təsir göstərmişdir. Dünya ədəbiyyatının bir çox məşhur simalarını Nizami Gəncəvi şeirinin ən yaxşı davamçılarındandırlar. Onun yaratmış olduğu ədəbi məktəb dünya ədəbiyyatına humanizm, insana məhəbbət, cəmiyyətdəki eyiblərin tənqidi, dostluq və məhəbbət ideyalarını aşılayır.

          Qədim tarixə və çoxəsrlik inkişaf yoluna malik olan Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatı ilə dünya ədəbiyyatı arasında körpü rolunu oynamaqdadır. Nizami Gəncəvinin adı dahi dünya ədəbiyyatının nümayəndələri olan Homer, Dante, Bokkaçio, Şekspir, Bayron, Puşkin, Lev Tolstoy ilə birgə çəkilir. Dahi şəxsiyyət dünya ədəbiyyatında əlçatmaz bir zirvə olaraq qalmaqdadır. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı dünya ədəbiyyatınada əbədiyaşar, pozulmaz poetik naxışlar vurmuşdur. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si dünya yazılı və şifahi xalq ədəbiyyatının zirvəsidir. “Xəmsə” Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsəri olduğu qədər, eyni dərəcədə dünya ədəbiyyatının da möhtəşəm ədəbi abidəsidir. Nizami Gəncəvi “Xəmsə”ni dünya ədəbiyyatına ən böyük sənət ərmağanı yazmışdır və onun əsərləri dünya ədəbiyyatı hadisəsidir. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığını dünya ədəbiyyatı miqyasında tədqiq və təbliğ edilməsi məsələsinin daim gündəmdə saxlanılması bütün ədəbiyyatşünasların vəzifə borcudur. Dahi ədibi dünya ədəbiyyatında Azərbaycan şairi kimi tanıtmaq, əsərlərindəki ədalət və humanizm ideyalarını ölkəmizdə və beynəlxalq aləmdə təbliğ edib, nizamişünaslıq elmini inkişaf etdirmək hər birimizin borcudur.

          İsa Həbibbəyli “Nizami Gəncəvidən iqtibas” məqaləsində dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin Nizami Gəncəvinin yaradıcılığından etdikləri iqtibasları geniş bir şəkildə şərh etmişdir. “Dahi şairin məşhur “Xəmsə”si əsasında Hindistanda Əmir Xosrov Dəhləvi (XIII-XIV əsr), Tacikistanda “Əbdürrəhman Cami (XV əsr), Özbəkistanda Əlişir Nəvai (XV əsr) Nizami Gəncəvinin ustad sənətkar kimi xidmətlərini yüksək qiymətləndirməklə və ondan ilham alaraq yeni ideya-məzmunda “Xəmsə”lər yaratmaqla Şərq ədəbiyyatı tarixində iz qoymuşlar. Ümumiyyətlə Şərq ədəbiyyatı və eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatı uzun əsrlər Nizami Gəncəvinin sənət ideallarının və ictimai ideyalarının işığında yol getmişdir. Türk-müsəlman dünyasında “Sirlər xəzinəsi” poemasına 46, “Leyli və Məcnun”a 92, “Xosrov və Şirin” əsərinə yüzdən çox nəzirə yazılmışdır. Bütövlükdə Nizami Gəncəvinin əsərlərinə yazılmış nəzirə və bənzətmələrdən, böyük şairin yolunu yaradıcı şəkildə davam etdirən sənətkarların əsərlərindən möhtəşəm bir kitabxana yaratmaq mümkündür. Bu cəhətdən Nizami Gəncəvi ilə bəhsə girmək mümkün deyildir. Nəinki Şərqin böyük dühaları, hətta Höte kimi məşhur Qərb mütəfəkkiri də özünün məşhur “Şərq-Qərb divanı”nda Nizami Gəncəvidən bəhs etmiş, “Xəmsə”nin işığında əsərinə yeni bölmələr əlavə etmişdir” [3, s.2].

          Nizami Gəncəvinin şeir yaradıcılığı dünya klassik lirikasının nadir mirvarilərindəndir. Azərbaycan poeziyasında süjetli lirikanın yaradıcısı olan Nizami Gəncəvinin əsərləri ecazkarlığı və bənzərsizliyi ilə təkrarsız möhtəşəmlikdir. Nizami Gəncəvinin zəngin yaradıcılığı mükəmməl və təkrarsız sənət nümunəsidir. Onun “Leyli və Məcnun” poemasını dünya ədəbiyyatının nümunəsi olan “Romeo və Cülyetta”dan əvvəl yazılmış romantik məhəbbət macərası adlandırırlar. “İskəndərnamə” poeması dünya ədəbiyyatının yeni tipli şahnaməsidir. Tədqiqatçılar dünya ədəbiyyatının ölməz əsərlərini Nizami Gəncəvinin əsərləri ilə eyniləşdirirlər. Belə ki, “İqbalnamə”ni Aristotelin “Ritorika”sı, “Şərəfnamə”ni isə “Poetika”sı ilə eyni səviyyədə dəyərləndirirlər. Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin əsərləri ilə nəinki Şərq aləmində, hətta Qərb ölkələrində də siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizənin fərqli yolunu və müsbət nəticələrini göstərmək baxımından tamamilə yeni bir yanaşmanın ifadəsi idi. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı ümumdünya qavrayışının cazibədar ədəbi təqdimatıdır. O, eşq və hikmətdən yoğrulmuş yaradıcılığı ilə dünya sənət dünyasını daha da zənginləşdirmişdir. Nizami Gəncəvinin ədalətli hökmdar mövzusu dünya ədəbiyyatında daim aktual mövzu kimi qalmaqdadır. Nizami Gəncəvinin eşqdən hikmətə doğru inkişaf dialektikası keçən əsərlərinin qəhrəmanları dünya ədəbiyyatında ideal insanlıq nümunəsidir. Belə ki, ədib əsərlərinin baş qəhrəmanlarının timsalında dünya ədəbiyyatında sözün həqiqi mənasında insanlıq manifesti yaratmışdır. O, dünya ədəbiyyatında ədalətli hökmdar formatında həyat nəfəsi gətirərək, mənəviyyat motivləri daxil etmişdir. Geniş dünyagörüşə və dərin biliklərə malik olan Nizami Gəncəvi şah əsərləri olan “İskəndərnamə” ilə siyasi-fəlsəfi, “Yeddi gözəl” ilə isə ədəbi-mənəvi ensiklopediya yaratmışdır. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı hadisələr üzərində maraqlı müqayisələr aparması, əhəmiyyətli nəticələr çıxarması və düşündürücü ideyalar irəli sürməsi ilə olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Onun əsərlərinin ideyaları dünya intibahının ən mühüm və əsas çağırışları kimidir.

          Ramidə Yaqubqızı Respublika qəzetində dərc olunan “Dünya ədəbiyyatının dahi klassiki: Nizami Gəncəvi” məqaləsində böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvini dünya klassikləri ilə müqayisə etmişdir. “Nizami Gəncəvi yaradıcılığından, poeziyasından təkcə Şərq deyil, Qərb şairləri də bəhrələnmişdir. Nizami poeziyasının ilahi qüdrətindən yan keçə bilməyən klassiklərdən Dante, Bokkaçio, Şekspir, Şiller, Höte, Bayron, Puşkin və digərləri bəhrələnmişdir. Həmin klassiklər təkcə Nizami poeziyasından yararlanmamış, həm də şairi təbliğ, tərənnüm etmişlər” [4, s.3].

          Nizami Gəncəvinin millətlərə yanaşma tərzi həm öz xalqına, həm də dünya xalqlarına eynidir. Onun yaradıcılığında insanı düşündürmək, mənəvi cəhətdən saflaşdırmaqla onu dəyişdirib inkişaf etdirmək ən zəruri mətləblərdən biri kimi təqdim olunur. Dünya ədəbiyyatı tarixində xüsusi mövqeyə malik bir sənətkar olan Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi yaradıcılığı ilə orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatında və ictimai fikir tarixində yeni bir dövr başlatmışdır. Onun misilsiz əsərləri və onun qabaqcıl ideyaları böyük sürətlə dünya ədəbiyyatı tarixində yayılaraq, bir çox xalqların ədəbiyyatının inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı dünya ədəbiyyatında ideal qadın obrazının yaradılması baxımından da yüksək mövqeyə sahibdir. Əsərlərində ağıllı və tədbirli qadın obrazları yaradan Nizami Gəncəvinin qadın obrazlar geniş mənada dünya intibah ədəbiyyatının ideal sadə insan surətləridir. Nizami Gəncəvi yaratdığı qadın obrazları ilə dünya ədəbiyyatında Azərbaycan qadınlığının abidəsini yaratmışdır. O, əsərləri ilə türk-müsəlman dünyası ədəbiyyatına ciddi surətdə təsir etmişdir. Nizami Gəncəvinin dünya ədəbiyyatında tanıdılması və onun əsərlərinin geniş miqyasda yayılmasında Şərq ölkələrində qəbul edilmiş ədəbi ənənə olan fars dilində yazmasının böyük rolu vardır. O, dövrünün ənənələrinə əsasən fars dilində yazıb-yaratdığı üçün dünya ədəbiyyatında özünə çox asanlıqla özünəməxsus xüsusi yer tuta bilmişdir.

          Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı eşq, insanlıq və hikmət dastanı kimi bu gün Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı üçün əhəmiyyətlidir. Nizami Gəncəvinin əsərləri yüksək milli və bəşəri simaları ilə dünya ədəbiyyatına təkrarsız Şərq cazibəsini gətirmişdir. Ədib əsəri ilə dünya ədəbiyyatının ən nadir və möhtəşəm gözəllik qalereyasını yaratmağa nail olmuşdur. Azərbaycanın dahi şairi Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatında şöhrət tapmış bir sənətkar kimi əsərləri vasitəsilə gələcək nəsillərə hörmət, ləyaqət, savad, müdriklik kimi həmişəyaşar dəyərlər qoyub getmişdir. Nizami Gəncəvi məhz o dahilərdəndir ki, onun fikirləri, düşüncələri, əvəzolunmaz əsərləri dünya ədəbiyyatını inkişaf etdirə biləcək gücdədir. Onun məktəb yaratmış zəngin və rəngarəng yaradıcılığı dünya ədəbiyyatının inkişafına təkan verən amillərdən hesab edilir. Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı Yaxın və Orta Şərqdə, Avropada böyük bir nüfuza sahibdir. Nizami Gəncəvinin Fransa, Almaniya, İngiltərə və Rusiya kimi ölkələrdə də tədqiqatçıları əsərlərini tədqiq edib, onun haqqında müxtəlif elmi-kütləvi məqalələr və onun əsərlərindən tərcümələr edərək nəşr etdirmişdirlər. Onlar tarix, fəlsəfə, məntiq, poetika, astronomiya, həndəsə, coğrafiya və digər elmləri mükəmməl şəkildə bilən Nizami Gəncəvinin yaradıcılığına xüsusi maraq göstərirlər. Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi Azərbycan dili ilə yanaşı, fars, ərəb, pəhləvi dillərini mükəmməl bildiyi üçün bu dillərdə danışmağı və mütaliə etməyi sayəsində dünya ədəbiyyatının nümayəndələrinin əsərlərini orijinallarından dəyərləndirirdi.

Həcər Atakişiyeva
Ədəbiyyat:
1. Ağayev Ə. Nizami və dünya ədəbiyyatı. Bakı, Azər baycan Dövlət nəşriyyatı, 1964, 172 s.
2. Gəncəvi, N. Yeddi gözəl / Ön sözün müəl. və elmi red. X.Yusifli / N.Gəncəvi. – Bakı: Lider nəşriyyat,- 2004.- 336 s.
3. İsa Həbibbəyli / Nizami Gəncəvidən iqtibas / Ədəbiyyat qəzeti.- 2021.- 5 iyun.- 2 s.
4. Ramidə Yaqubqızı / Dünya ədəbiyyatının dahi klassiki: Nizami Gəncəvi / Respublika qəzeti. – 2023.- 8 avqust.- 3 s.
5. Vüqar Əhməd. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı fəlsəf i-irfani kontekstdə. “Elm” qəz.,Bakı, 2021,16 aprel, № 14 (1276), 5 s.
6. Yusifov, X. Nizaminin lirikası / red. M. Quluzadə / X. Yusifov. - Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası, -1968. -273 s.

Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi, xalqımızın müstəqillik idealının gerçəkləşdirilməsi, Azərbaycanın tarixi dövlətçilik ənənələri, milli dövlət quruluşunun dirçəldilməsi, milli istiqlal ideyalarının geniş yayılması, bu yolda görülən böyük xidmətlər Azərbaycan ədəbiyyatı üçün aktual mövzu sıralarında olmuşdur. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi siyasi publisistikası ilə ədəbi-ictimai fikir tariximizə layiqli töhfələr vermiş görkəmli ictimai-siyasi xadimlərimizin əsərləri ədəbiyyatımızın, tariximizin, publisistikamızın inkişafında və təbliğində müstəsna rol oynamışdır. Əsərləri ilə azadlığı təbliğ edən ədiblərimiz müasir Azərbaycanın ədəbi-mədəni, mətbu, ictimai-siyasi həyatında müstəsna rol oynamışdırlar. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində parlaq iz qoymuş yazıçı-publisistlər, tərcüməçilər, naşirlər, redaktorlar, şairlər, folklorşünaslar, alimlər, ictimai xadimlər, Azərbaycanın istiqlal mücahidləri, mühacirətin fəal üzvləri və təşkilatçıları yaşadıqları dövrü yaradıcılıqlarında əks etdirmişdirlər. Onlar yaradıcılıqları vasitəsilə Azərbaycanın istiqlalı uğrunda ideoloji mübarizə aparmışdırlar. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixini öz əsərlərində əks etdirən ədiblərimiz yaradıcılıqları vasitəsi ilə milli ictimai fikrə təsir göstərərək, çağdaş ictimai-siyasi həyatımızın fundamental təzahürlərini gərgin zəhmət hesabına tədqiq və təhlil etmişdirlər. Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsi tarixinin araşdırılması Azərbaycan ədəbiyyatı üçün zəngin materialdır. Azərbaycan ədəbiyyatında Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixindəki hadisə və faktların araşdırılaraq elmi qiymətini alması nəticəsində bu sahə ilə bağlı çoxlu sayda araşdırmalar tariximizin bu hissəsindəki boşluğu doldurmuşdur. Bu sahədə aparılan araşdırmalar və tədqiqatlar olduqca çoxdur. Azərbaycan ədəbiyyatında Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixinin problemlərinin dərindən öyrənməsi məsələsi bu gün də ən çox istifadə olunan mövzudur. Ədəbiyyatşünaslar Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixini, cümhuriyyət qurucularının xarakterini, həyatını, düşüncəsini, cümhuriyyət ideyalarını fəaliyyətləri ilə gələcək nəsillərə ötürən elm xadimlərinin xatirəsini həmişə əziz tutmuşdurlar. Tədqiqatçılar Azərbaycan istiqlal mübarizəsi uğrunda qəhramancasına mübarizə aparmış milli istiqlaliyyətçilərimizi əzmlərinə və azadlıq ideallarından dönməzliklərinə, əqidə və amallarına sadiq qalmaqlarına, ideoloji mübarizələrini axıra qədər aparmaqlarına, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda bacardıqlarını əsirgəmədiklərinə görə həmişə yüksək qiymətləndirmişdirlər. Onların əsərlərinin əsas mövzusunu türk milli təfəkküründəki istiqlal ideyası təşkil edir. Səbinə Quliyeva “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı” məqaləsində Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixinin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yerini geniş şəkildə şərh etmişdir. “Azərbaycan ədəbiyyatı tənqidi və ədəbiyyatşünaslığı Cümhuriyyət dövründə özünəməxsus inkişaf yolu keçib. Bu özünəməxsusluq, hər şeydən öncə, ədəbi irsin milli-nəzəri fikir müstəvisində təhlil və tədqiqinin aktuallıq kəsb etməsi, həmçinin ədəbiyyatşünaslığı məşğul edən problemlərin daha operativ şəkildə diqqət mərkəzinə çəkilməsi ilə şərtlənməkdədir. Belə ki, Cümhuriyyət dövründə bir tərəfdən klassik ədəbi irsin tədqiqi istiqamətində mühüm addımlar atılmış, digər tərəfdən çağdaş ədəbi proses yetərincə dəyərləndirilmiş, həmçinin ədəbiyyatın nəzəri-estetik problemlərinin araşdırılması ilə bağlı müəyyən işlər görülmüşdür” [6, s.77].
Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixinin problemlərini əsərlərində fərdiliyi və özünəməxsusluğu ilə əks etdirən ədiblər Azərbaycan ədəbiyyatının, tarixinin, fəlsəfəsinin ruhundan gələn humanist və insani dəyərləri cəmiyyət həyatında aparıcı qüvvəyə çevirmək yolunda əvəzsiz xidmətlər göstərmişdirlər. Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal ideyasının inkişafı, milli şüura hakim kəsilməsi və müstəqil dövlətçiliyə istiqamətlənməsi nəticəsində tədris prosesində, dərsliklərdə, bədii ədəbiyyatda, yeni meydana çıxan mətbu nümunələrdə Azərbaycan dilinin fars və ərəb dillərindən qabağa keçməsi reallaşdı və ictimai şüur və milli özünüdərk prosesi sürətləndi. Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal ideyasının formalaşması prosesində ədiblərimizin ədəbi-elmi, bədii-publisistik, ictimai-siyasi fəaliyyətlərinin rolu danılmazdır. Tədqiqatçılər Azərbaycan istiqlal mübarizəsinin siyasi-ictimai fikirlərində tərəqqi və təkamül tarixini aydın və parlaq kimi dəyərləndirirlər. İstiqlal məfkurəsinin təməlində və inkişaf tarixində milli hərəkatın ruh və mahiyyətini yüksək qiymətləndirərək özünəməxsus məfkurəsi, məfkurə uğrunda çəkişməsi, mübarizəsi, o dövrün qəhrəmanları, məzlumları, şəhidlər və mücahidləri haqqında türkçülüyü və azərbaycançılığı bərabər səviyyədə saxlayan ən uca məfhum kimi qəbul edirdilər. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixinin problemlərini əsərlərində yaşadan ədiblərin düşüncələri Azərbaycanın ictimai-ədəbi həyatında mühüm rol oynamışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatı Azərbaycan istiqlalı uğrunda savaşa girərək millətə kimlik şüurunu aşılamaq sahəsində ən böyük qəhrəmanlıqları göstərmişdir. Belə ki, Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixinin xalqın ruhuna hakim kəsilməsində ədəbiyyatın rolu olduqca böyükdür. Azərbaycan ədəbiyyatı millətin qəlbinə milliyyət və istiqlal toxumu, millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyət eşqi aşılamışdır. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində ədəbiyyat xadimlərinin milli azadlıq ruhu aşılayan, millətin parlaq gələcəyinə böyük ümidlər bağlayaraq hürriyyətə susamış, mübarizə həyəcanının gərginliyini daşıyan əsərləri xalqın qəlbində sönməyən bir məşəl yandırmışdır. Ədiblərimiz milli-mənəvi dəyərləri və özünəməxsus siyasi-ideoloji ənənələri əsərləri vasitəsilə ictimaiyyətə çatdırmışdırlar. Onlar siyasi-ideoloji düşüncədə, bədii-estetik yanaşmada çoxvariantlılıq edərək marifçiliyi tənqidi realizmlə, tənqidi realizmi romantizmlə uyğunlaşdıraraq Azərbaycan ədəbiyyatında istiqlal ideayasının çoxobrazlılığını, çoxqatlılığını yaratmışdırlar. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü zəngin, məhsuldar, rəngarəng, maraqlı və eyni zamanda ən ziddiyyətli əsərləri ilə yadda qalmışdır. Ədiblərimiz millətin azadlığına gedən yolun siyasi-ideoloji parametrlərini, bədii-publisistik təbliğatının təşkilini fərqli müstəvilərdə görür və bunu ədəbiyyatda təhlil və təbliğ edirdilər. Azərbaycanın mürəkkəb, ziddiyyətli, qətiyyətli, dönməz istiqlal yolunda Azərbaycan ədəbiyyatının ictimai-siyasi həyatla, milli düşüncə ilə paralel inkişafını görürük. Abid Tahirli “1920-ci illər Azərbaycan poeziyası Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin araşdırmalarında” məqaləsində Azərbaycan istiqlal tarixinin bayraqdarı olan M.Ə.Rəsulzadənin 1920-ci illər Azərbaycan poeziyası haqqındakı fikirlərini analiz etmişdir. “Ölkəmizdə və mühacirətdə 20-30-cu illərdə ərsəyə gələn ədəbi nümunələrin tədqiqinə, tənqidinə, təbliğinə həsr olunmuş “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”nda M.Ə.Rəsulzadə milli poeziyamızın ədəbiyyatımızın qüdrətli simaları – Əhməd Cavad, Gültəkin, Almas İldırım, Əli Yusif, Sənan, Yaycılı Kərim və digərlərinin yaradıcılığından nümunələri dərindən və obyektiv təhlil etmiş, qiymətləndirmiş və əsərlərin ideya, məzmununa, dil, üslub, sənətkarlıq məziyyətlərinə uyğun elmi nəzəri müddəalar irəli sürmüşdür. Bu irsi ilə müəllif istiqlal şairlərinin sənət qüdrətinin, məfkurə dünyasının, milli düşüncə tərzinin, fəlsəfi dərinlik və irfani məzmununun elmi-nəzəri və ideya-estetik şərhinə sovet tənqidçilərindən fərqli, yeni münasibət sərgiləmiş, yeni yanaşma və tədqiqat metodu ilə bütövlükdə Azərbaycan, o cümlədən mühacirət ədəbiyyatşünaslığına tövhə vermişdir. M.Ə.Rəsulzadənin ədəbiyyatşünaslıq irsinin aktuallığı, uzunömürlülüyü, özünəməxsusluğu və gücünü də bu keyfiyyətlər şərtləndirir” [1, s.153-154].
Azərbaycan ədəbiyyatı cəmiyyətin ictimai-siyasi düşüncə yükünün və istiqlal ideyasının tərənnümçüsü və daşıyıcısı rolunda çıxış edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü ədəbiyyatında mövzu, ideya, məzmun əlvanlığı və ədəbi cərəyanların müxtəlifliyi diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda maarifçilik və demokratik ideyaların güclənməsi və ictimai şüurun inkişafı məhz bu dövrdə daha güclü idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün ictimai həyatının güzgüsü olan ədəbiyyat zamanın tələbinə uyğun olaraq, yeni-yeni mövzu və keyfiyyətləri özündə əks etdirir. Ədəbiyyatda istiqlal ideyasının inkişafı, milli şüura hakim kəsilməsi və müstəqil dövlətçiliyə istiqamətlənməsi nəticəsində ictimai şüur, milli özünüdərk prosesi olduqca yüksək səviyyədə idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ədiblərin ədəbi-elmi, bədii-publisistik, ictimai-siyasi fəaliyyəti milli mətbuatın inkişafına və publisistikaya qüvvətli təsir etmişdir. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi dövründə ədiblər öz əsərlərini doğma Azərbaycan dilində yazmağa başlamışdılar və bununda sayəsində ədəbiyyatda, ictimai münasibətlərdə Azərbaycan dilinin rolu artmış, ilk mətbu nümunələrin Azərbaycan dilli variantının meydana gəlməsi, yeni məfkurə və ideyaların, müstəqillik və azadlıq barədə düşüncələrin, istiqlal idealının bədii mətnlərdə aparıcı istiqamətə çevrilməsi baş vermişdir. Azərbaycanın ictimai-ədəbi həyatında mühüm rol oynayan və ümumbəşəri humanist dəyərləri özündə ehtiva edən əsərlərin əksəriyyəti məhz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qələmə alınmışdır. Bu dövrün maarifçi ziyalıların və hürriyətsevər insanlar nəslinin yetişməsində əhəmiyyətli rolu vardır. Onlar ədəbiyyat vasitəsilə elmi biliklərin yayılmasına, cəmiyyətin mənəvi yüksəkliyə çatmasına, ictimai və siyasi münasibətlərdə hüquqlarının qorunmasına, demokratik və humanist dəyərlərə sahib çıxılmasına, xalqın müdrikliyinə, uzaqgörənliyinə nail olunmasına çalışırdılar. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi Azərbaycanda ziyalılar nəslinin yetişməsində mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə fəaliyyət göstərmiş ədiblərimiz Azərbaycanın maarifi tarixində xüsusi rol oynayaraq açıq fikirli ziyalı nəslinin yetişməsinə nail olmuşdurlar. Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yeri və mövqeyi olan söz və qələm ustadları Azərbaycan maarifçiliyinin sərhədlərinin genişlənməsində, xalqın içində istiqlal ideyasının yayılmasında, milli özünüdərk prosesində Azərbaycan ədəbiyyatının, tarixinin, məntiqinin, fəlsəfəsinin, milli-mənəvi dəyərlərinin, demokratik fikrinin, maarifçilik ideyalarının tədbiq edilməsində çox böyük işlər görmüşdürlər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə fəaliyyət göstərmiş ədiblərimiz xalqı müasir dünyada baş verən hadisələrdən və elmi-texniki yeniliklərdən xəbərdar etməyi zəruri hesab edirdilər. Ədiblər cəmiyyətdə ədəbiyyat vasitəsilə maarifi, elmi, mədəniyyəti, azadlıq ideyalarını daha cəsarətlə tərənnüm edərək, təbliğ edirdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü ziyalıları xalqı var qüvvələri ilə bir araya gətirməyi qarşılarına məqsəd kimi qoymuşdurlar. Ədəbiyyatşünaslar bu dövrü Azərbaycanın ictmai fikir tarixində yeni bir mərhələ kimi dəyərləndirirlər.

Həcər Atakişiyeva

Ədəbiyyat:
1. Abid Tahirli // 1920-ci illər Azərbaycan poeziyası Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin araşdırmalarında // AMEA, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu.- 2021.- №1.- S.148-155.
2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasi. (2014). 2 cilddə, I c., Bakı: Lider, 440 s.
3. Köçərli F.Q. (1926). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları: II cild, II hissə. Bakı: Azərnəşr, 283 s.
4. Qarayev N.S. (2010). XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, “Nurlan”, 326 s.
5. Rəsulzadə M.Ə. (1991). Əsrimizin Səyavuşu, Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı, Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı: Gənclik, 112 s.
6. S.Quliyeva. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı // Əlyazmalar yanmır, 2023, №1 (16), s. 72-79.

İran prezidenti Məsud Pezeşkian dillərə dastan olacaq açıqlama verib.

O, indiyədək heç bir dövlət başçısının cürət etmədiyi şəkildə danışaraq, milyonlarla Azərbaycan türkünə tarixdə ilk dəfə açıq dəstək ifadə edib.

Pezeşkian ürək sözlərini belə dilə gətirib: “Bizim ana dilində təhsillə bağlı problemimiz var, bunu danmaq olmaz! İran Azərbaycanında özünü türk adlandıranlara xor baxmaq cinayətdir. Onların ana dili türkcədir, etnik mənsubiyyəti türkdür. Özlərinə başqa ad qoymaq saxtakarlıqdır, bu uydurma adlar qəbuledilməzdir.”

O, sözlərinə tarixi mesaj əlavə edib: “Türkcə təhsil həm İranın milli öhdəliyidir, həm də beynəlxalq hüquqlardan irəli gəlir. Milyonlarla türkün ana dili olduğu üçün biz bu məsələyə xüsusi yanaşmalıyıq.”

Prezident eyni zamanda Şəhriyar nümunəsi ilə türkcənin İranda əzəli yerini xatırladıb: “Şəhriyar türkcə danışıb, türkcə yazıb. Bu dildə şeir deyəndə əsəbiləşmək, nifrət göstərmək məntiqsizdir. Şəhriyar İran tarixinin ən parlaq ulduzudur.”

Pezeşkianın sarsıdıcı yekun sözləri isə belə olub: “Türk, ərəb və digər dillər bizim zənginliyimizdir. Son 12 günlük müharibə göstərdi ki, İranın ən böyük sərvəti onun milli birliyidir. Xalqın özünü ifadəsi onun təbii haqqıdır!”

Musavat.com

Heydər Əliyevin Azərbaycan söz sənətinin hərtərəfli yüksəlişinə böyük diqqət və qayğısı onun nəzəri irsində mühüm dəyərə malik olan məsələlərdəndir. Onun ədəbiyyatşünaslığa gətirdiyi yeni tipli siyasi təfəkkür sayəsində ədəbi prosesin perspektivlərində müsbətə doğru kəskin şəkildə irəliləmə baş vermişdir. Milli və ictimai maraqları formalaşdıran fikirlərə, mülahizələrə, hökmlərə fərqli prizmadan yanaşaraq ədəbiyyatın ideya-estetik dəyərini, təsir qüvvəsini düzgün qiymətləndirmişdir. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli istiqlalın azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından tədqiq olunmuşdur. O, azərbaycançılıq fəlsəfəsinin yaranmasını və ədəbi əsərlərdən qaynaqlanmasını ən mühüm və vacib amil kimi dəyərləndirmişdir. Onun fikrincə, ədəbiyyat azərbaycançılıq fəlsəfəsinin və ideologiyasının əsasıdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair ən önəmli saydığı Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirmək və tanıtdırmaq idi. Onun ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyəti azərbaycançılıq ideologiyasına dayanır. Heydər Əliyev milli ədəbiyyat, mədəniyyət, bədii fikir, ictimai dünyagörüş istiqamətində formalaşma prosesində azərbaycançılıq bədii düşüncəsini konseptual fikirlərlə əsaslandırırdı. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri Şərqin, türk-islam dünyasının, xüsusən də Azərbaycanın bədii düşüncəsinin konseptual ümumiləşdirməsidir. Ulu öndər Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına çox böyük önəm verərək, onları əsas istiqamətlərindən biri kimi görürdü. Folklora, milli-mənəvi sərvətlərə qayğıkeş münasibəti ilə mədəni irsimizin qorunmasına nail ola bilmişdir. Azərbaycan folklor nümunələrinin qorunması Heydər Əliyevin müdrik və uzaqgörən siyasətinin əsas amallarından olmuşdur. Folklor milli ruhun güclənməsi, vətərpərvərlik, azərbaycançılıq ideyalarının qüvvətlənməsi, xalqın mənəvi həyatını işıqlandırması, milli-mənəvi dəyərlərinin toplanılması, qorunması və təbliğində mühüm rol oynamışdır. Ümummilli lider folklor nümunələrinin hərtərəfli öyrənilməsi, onların bədii irsinin toplanıb nəşr edilməsi, ustad sənətkarlardan Aşıq Alının 180 (1981), Aşıq Ələsgərin 150 (1972) illik yubileylərinin keçirilməsi kimi göstərişləri ilə ədəbiyyat məsələlərinə necə böyük dəyər verdiyini göstərmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycanda Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Şəmşir Qocayev, Aşıq Şakir Hacıyev, Aşıq Ələkbər Cəfərov, Aşıq Ədalət Nəsibov, Aşıq Pənah Pənahov, Aşıq İmran Həsənov, İzzətalı Zülfüqarov, Ələsgər Şəkili, Əli Kərimov, Aşıq Əhliman, Aşıq Ədalət Dəlidağlı kimi folklor nümayəndələrinə fəxri adlar verərək onların Azərbaycan folklorunu daha da dərindən araşdırmasını, aşıq sənətini inkişaf etdirməsini, milli mərasimlərimizin təbliği istiqamətində ciddi tədbirlər görülməsini tapşırmışdır. Heydər Əliyevin göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorquq”un, Aşıq Şəmkirin, Dədə Ələsgərin yubileylərinin dövlət səviyyəsində birbaşa prezidentin nəzarəti altında həyata keçirilməsi onun folklora qayğısının və sevgisinin təzahürü idi. Ümummilli liderin folkora göstərdiyi qayğı elmi araşdırma mövzusu kimi müxtəlif sənət nümayəndələri tərəfindən araşdırılmışdır. Heydər Əliyev irsində Azərbaycan xalqının dünyanın qədim və oturaq xalqlarından olmasının milli mahiyyət daşıması və Azərbaycan mədəniyyəti nümunəsi kimi dünya ictimaiyyətinə qəbul etdirilməsinin yekunu nəticəsidir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə qarşı olan münasibət onun siyasi müdrikliyinin və uzaqgörənliyinin qabarıq göstəricisidir. Klassik ədəbiyyat onun üçün hər şeydən əvvəl, müasirliyi, konkret tarixi situasiyada xalqa mənəvi-mədəni xidmət göstərmək potensialını özündə ehtiva edirdi. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli-mənəvi və ədəbi potensialın yaradılması ilə şərtləndirilməsi nəticəsində klassiklərin əsərlərinə diqqət daha da çox artmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri ümummilli liderin ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni inkişaf mərhələsini başlanması ilə birbaşa bağlıdır. O, ədəbi görüşlərində ədəbiyyat məsələlərini ümumxalq mövqeyindən təhlil edib, ona elmi-fəlsəfi münasibət formalaşdırıb, yeni araşdırma metodlarını, sahələrini və yollarını müəyyən etmişdir. Heydər Əliyevin klassik ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinin açılmasına və təhlilinə dair yüksək elmi tədqiqat işləri vardır. Onun ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinin həlli istiqamətinə aid fikirlərinin özünəməxsusluğu nəticəsində ədəbiyyat tariximiz yeni yöndən işıqlanmağa başlamışdır. Heydər Əliyev klassik irsimizə yeni münasibəti formalaşdıraraq, klassik irsin tədqiqatçılarının qarşısında klassik ədəbi nümunələri yeni baxış prizmasından araşdırmaq, milli-əxlaqi dəyərlərin üzə çıxarılmasında və ona fəlsəfi münasibətin formalaşmasında klassik irsin əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək, klassiklərimizin yaşadığı dövrü tədqiq etmək kimi şərtlər qoymuşdur. Onun Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi kimi klassiklərin əsərlərinin ətraflı araşdırılması, onların yubileylərinin keçirilməsi, əsərlərinin tədqiqi və təbliği ilə bağlı verdiyi göstərişlər nəticəsində klassik ədəbi irs daha da inkişaf edə bilmişdir. Şuşada Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin tikilməsi və abidəsinin qoyulması Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olub, onun klassik ədəbi irsə diqqət və qayğısı nəticəsində baş vermişdir. Heydər Əliyevin irsində Azərbaycan ədəbiyyatına yanaşmasını araşdıran zaman onun Füzulinin və Nəsiminin məzarlarının qorunması ilə bağlı fəaliyyətinin tarixi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Klassiklərə münasibət onun dövlətçilik və milli siyasət konsepsiyasının əsasını təşkil edir. Dahi şəxsiyyət Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə həmişə diqqətli olmuş və Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi sənətkarların irsinin qorunması məsələsini diqqət mərkəzində tutmuşdur. Görkəmli dövlət xadiminin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri sənətkarların yubileylərinin keçirilməsi, irslərinin tədqiqi ilə bağlı fərman və sərəncamların verilməsi ilə kifayətlənilməmişdir. Onun nəzəri irsində eyni zamanda ədəbiyyatşünaslıq sahəsində fundamental əsərlərin meydana çıxması, yeni bədii əsərlərin, teatr tamaşaları və kinofilmlərin yaranması və tarixdə analoqu olmayan hadisə - Hüseyn Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən gətirilərək, doğulub- böyüyüb, yaşadığı Naxçıvanda dəfn edilməsi və qəbirüstü məqbərənin tikilməsi kimi məsələlər öz həllini tapmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərində ədəbi-mədəni hadisələr vasitəsilə xalqı oyatmaq, mili istiqlal və azadlıq mübarizəsinə hazırlamaq mühüm yer tutmuşdur. Tehran Əlişanoğlu “Heydər Əliyevin tarixi obrazı və ədəbiyyat” məqaləsində Heydər Əliyevin Azərbaycan ədəbiyyatındakı mövqeyini belə şərh etmişdir. “Heydər Əliyev şəxsiyyətinin möhtəşəmliyi təbii bir heyrət və heyranlıq hissi doğurmuş və heç təsadüfi deyil ki, ən çox və ilk olaraq poeziyada əks olunmuşdur. Heydər Əliyev fəaliyyətinin çoxçeşidliyi, suqqestivliyi, mürəkkəbliyi ən çox ədəbi publisistika və esseistikanın predmeti olmuş, ən müxtəlif aspektlərdən təcəssümünü tapmışdır. Heydər Əliyevin həyat və bioqrafiyasının müxtəlif dövrlərindən süjet və epizodlara üz tutan bədii proza tarixiliyə diqqət yetirməyə, Ulu Öndərin obrazını daha çox dolayısı, hadisələrdən, xalqın, cəmiyyətin, bu və ya digər qəhrəmanların nəzərindən canlandırmağa üstünlük vermişdir” [3, s.9]. Heydər Əliyevin ədəbi-mədəni abidələrimizə və folklor nümunələrinə verdiyi qiymət misilsiz əhəmiyyət daşıyır. Onun nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair nümunələr ümumtürk və ümumşərq, bəzən də ümumdünya mədəniyyətinin çərçivəsində təhlil olunmuşdur. Dahi şəxsiyyətin Azərbaycan ədəbi fikrinin istiqamətləndirilməsindəki fəaliyyəti tarixilik və müasirliyin vəhdəti şəklindədir. Onun Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinə olan diqqəti nəticəsində türk dünyası yazarlarının mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə bəxş etdiyi əsərlərin keyfiyyəti artmışdır. Görkəmli xadimin ədəbi-tarixi prosesdəki mövqeyi və xidmətləri sayəsində Azərbaycan elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, maarifi və digər sahələri əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdir. Ədəbiyyatın inkişafında maraqlı olan Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan”, “Qobustan”, “Ulduz”, “Literaturnıy Azerbaydjan” kimi jurnallar və “Ədəbiyyat” adlı qəzet dövlət hesabına nəşr olunmuşdur. Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan: Əliağa Kürçaylının, Nəbi Xəzrinin, Mirvarid Dilbazinin, Aşıq Əhmədin, Aşıq Şəmkirin, Qabilin, Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun, Vadif Məmmədovun, Xanəli Kərimlinin, Ələddin Eyvazın, Elman Həbibin, Mətanət Hüseynxanqızının, Həmid Arzulunun, Elçinin xalqın təfəkkürünə əsaslanaraq yaratdığı bədii-fəlsəfi əsərləri xalqımızın tarixindəki roluna yüksək qiymət vermişdir. Ədəbiyyatın yaradıcı gücünü, təsir qüvvəsini, ziyalılarda milli oyanış hissini gücləndirməsini, xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin üzə çıxarılmasını və qorunmasını, milli mənlik şüurunun formalaşmasını və təkmilləşdirilməsini çox yüksək dəyərləndirən Heydər Əliyev bu sahənin digər sahələrdən mənəvi cəhətdən daha çox əhəmiyyət daşıdığını vurğulamışdır. Ədəbi-mədəni irsimizi araşdırmaq və inkişaf etdirməyi, xalqın milli tarixinin və ədəbiyyatının öyrənilməsini, tədqiqini və təbliğini Azərbaycan ziyalılarının qarşısında şərt kimi qoymuşdur. Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının dünyaya tanıtdırılmasında yüksək xidmətləri olan Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri mövzularına elm və mədəniyyət xadimlərinin yubileylərinin keçirilməsi, Hüseyn Cavidin məzarının Naxçıvana gətirilməsi, məqbərəsinin ucaldılması, Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yubileylərinin keçirilməsi, vaxtaşırı yazıçılarla və şairlərlə görüşlərin keçirilməsi, “Azərbaycan”, “Qobustan” və “Ulduz” kimi ədəbi topluların sərbəst və azadfikirli ədəbi nümunələrin nəşr etdirilməsi, milli zəminə söykənən, milli yaddaşı özündə əks etdirən ədəbi əsərlərin yaranmasına böyük önəm verilməsi, azərbaycançılıq ideologiyasını özündə ehtiva edən əsərlərin yaranmasını önə çəkməsi misal ola bilər. Ədəbiyyat faktorunun görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətində rolu çox genişdir. O, ədəbiyyatın imkanlarının ölkənin və xalqın tanıdılmasındakı və milli ideologiyanın formalaşdırılmasındakı əvəzedilməz rolunu çox yaxşı bilirdi. Onun geniş və sistemli ədəbiyyat biliyinə malik olması sayəsində ədəbiyyatın təhsildəki, əxlaqdakı, mənəviyyatdakı çox böyük roluna üstünlük verilmişdir. Heydər Əliyevin bədii ədəbiyyata münasibəti ədəbiyyatın xalqın taleyinin və tarixi yaddaşının əks-sədası kimi görülməsində müstəsna rol oynamışdır. O, dövlətçilik fəaliyyəti prosesində millilik amilini, tarixilik anlayışını və müasirlik prinsipini həyata keçirməkdə ədəbiyyat faktorundan davamlı istifadə etmişdir.

Həcər Atakişiyeva
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatında dissidentlik // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2014, №1, s. 10-13
2. Heydər Əliyev və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi // Heydər Əliyev və dövlətçilk təliminin işıqları. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. (Xüsusi buraxılış). Naxçıvan: Qeyrət, 2013, №1, s. 129-131
3. Tehran Əlişanoğlu // Heydər Əliyevin tarixi obrazı və ədəbiyyat // 525-ci qəzet.- 2019.- 17 iyul.- s. 8-9
4. Ümummilli lider Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri / Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş IV beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: Mürtəcim, 2013, s. 400-402
5. Ümummilli lider Heydər Əliyev Məhəmməd Füzuli haqqında // Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri. 2013, № 2, s. 256-260

Fransız dilini yeni öyrənməyə başlayanlar üçün

Azərbaycanca-Fransizca, Fransizca-Azərbaycanca

Lüğət

Qrammatika əlavəsi

Lüğətin tərtibçisi: Novruz Novruzov

Rəyçi: Vazeh Əsgərov, Azərbaycan-Fransiz Universitetinin direktoru, dosent

Redaktor: Aysel Novruz

Bakı 2017

(Lüğət saytımızın sağ sütununda, pdf formatında yerləşdirilib).

Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini özündə əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Prezident İlham Əliyevin həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, möhtəşəm sənət abidəsi Azərbaycan xalqının tarixi keçmişini, vətənpərvərliyini, mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini, toponimlərini, qəhrəmanlığını, müdrikliyini, dünyagörüşünü, tarixi hadisələrini, şəxsiyyətlərini, mədəniyyətini özündə cəm etdiyi üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Prezident İlham Əliyev dastanın öyrənilməsinin, dünyada geniş tanıdılmasının və təbliğinin vacibliyini bildiyi üçün dövlət səviyyəsində əsərin qorunmasının göstərişini vermişdir. Prezident İlham Əliyev tarixi abidənin dövlət səviyyəsində qorunmasını təmin etdiyi üçün Azərbaycanla yanaşı digər ölkələrdə də abidənin təntənəli açılışlarında iştirak etmişdir. Buna misal olaraq, onun Brüsseldə Dədə Qorqudun 2004-cü ildə abidəsinin açılışında iştirak etməsini göstərmək olar. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ulu öndər Heydər Əliyevdən sonra Dədə Qorqudun xatirə-memorial və memarlıq komplekslərinin yaradılması Prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, eposun tarixi-etnoqrafik kompleksinin yaradılması üçün müntəzəm olaraq öz göstərişini vermişdir. Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə Bakı şəhərinin Nərimanov rayonunda 6 hektar ərazidə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının baş qəhrəmanı Dədə Qorqudun şərəfinə park salınaraq, geniş tikinti və abadlıq işləri görülərək eposun abidəsi ucaldılmışdır. Prezident İlham Əliyev ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının baş qəhrəmanı Dədə Qorqudun şərəfinə salınan parklarda da müntəzəm olaraq tikinti-quruculuq işlərinin aparılması üçün müvafiq tapşırıq və tövsiyələrini vermişdir. Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan xalqının keçmiş həyat tərzini, məişətini, psixologiyasını özündə əks etdirdiyi üçün Prezident İlham Əliyev tərəfindən eposun tədqiqi ilə bağlı elmi işlərin çoxaldılması əmri verilmişdir. O, dastanın Azərbaycan xalqına mənsub olduğunu dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün çox böyük işlər görülməsinin göstərişini vermiş və bu önəmli məsələni daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının öyrənilməsi, dünyada geniş tanıdılması və təbliği Prezident İlham Əliyevin dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsi və əsas istiqamətlərindən biridir. Dastanın Azərbaycanda öyrənilməsinin, dünyada geniş tanıdılmasının və təbliğinin bu qədər önəmsənilməsi nəticəsində Türk dünyası ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq və müsbət demoqrafik dinamika yaradılmışdır. Prezident İlham Əliyev eposun Azərbaycanda təbliği məqsədi ilə çoxsaylı mədəni tədbirlər, festivallar, müsabiqələr keçirilməsi göstərişini vermiş, əsərin dünya miqyasında tanınmasında mümkün olan bütün tədbirlərin keçirilməsini tapşırmışdır. Azərbaycan xalqının dünyaya bəxş etdiyi ədəbi-mədəni abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin, ədəbiyyatının, dilinin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün bir vasitədir. Bu amil əsərin dövlət səviyyəsində qorunmasını labüd edirdi. Yüksək bəşəri idealların tərənnümçüsü kimi dünya xalqlarının mənəvi sərvətlər xəzinəsinə daxil olan “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanı Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün tarixi-etnoqrafik məlumatlarla olduqca zəngin olduğu üçün ölkə başçısı tərəfindən eposun tədqiqi, nəşri və təbliği ilə əlaqədar dövlət səviyyəsində və beynəlxalq miqyasda böyük təntənəli tədbirlər keçirilmişdir. Eposun İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə keçirilmiş tədbirlər və beynəlxalq miqyasda təşkil edilmiş kompleks fəaliyyətlər nəticəsində möhtəşəm ədəbi abidəyə münasibətdə yeni bir era başladı. Epos Azərbaycan xalqı, onun tarixi və folkloru haqqında dolğun məlumat daşıdığı üçün Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti illərində onun tədqiqi, nəşri və təbliği sahəsindən ciddi bir dönüş başlanmış və mühüm elmi-ədəbi nailiyyətlər əldə edilmişdir. Ədəbiyyat və mədəniyyət məfhumlarından böyük siyasətdə istifadə etməyi bacaran nadir siyasət xadimlərindən biri olan Prezident İlham Əliyev “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanını məharətlə dünya mədəniyyətinin fenomenal hadisəsinə çevirməyi bacarmışdır. Azərbaycan xalqının milli sərvəti olan epos zəngin tariximizi, qədim mədəniyyətimizi və milli-mənəvi dəyərlərimizi özündə ehtiva etdiyi üçün qorqudşünas alimlərimizin - tarixçilərin, dilçilərin, ədəbiyyatşünasların, etnoqrafların və elmin başqa sahələrinin nümayəndələrinin tədqiqat obyekti olmuşdur. Prezident İlham Əliyev qorqudşünas alimlərimizin himayədarıdır. Çünki qorqudşünas alimlər tərəfindən qorqudşünaslıq sahəsində çox mühüm addımlar atılaraq bütün türk xalqlarının tarixi və mədəniyyəti üçün mötəbər işlər görülmüşdür. İlham Əliyev Azərbaycan qorqudşünaslarının Azərbaycanı beynəlxalq aləmdə Dədə Qorqudun və qorqudşünaslıq elminin vətəni kimi tanıtdırmasını hər bir zaman yüksək qiymətləndirmişdir. Prezidentin göstərişi ilə Azərbaycanda Dədə Qorqudun heykəlləri qoyulmuş və dünya miqyasında geniş təbliğ olunması sahəsində böyük əhəmiyyətə malik olan tədbirlər həyata keçirmişdir.
Həcər Atakişiyeva

Heydər Əliyevin Azərbaycan söz sənətinin hərtərəfli yüksəlişinə böyük diqqət və qayğısı onun nəzəri irsində mühüm dəyərə malik olan məsələlərdəndir. Onun ədəbiyyatşünaslığa gətirdiyi yeni tipli siyasi təfəkkür sayəsində ədəbi prosesin perspektivlərində müsbətə doğru kəskin şəkildə irəliləmə baş vermişdir. Milli və ictimai maraqları formalaşdıran fikirlərə, mülahizələrə, hökmlərə fərqli prizmadan yanaşaraq ədəbiyyatın ideya-estetik dəyərini, təsir qüvvəsini düzgün qiymətləndirmişdir. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli istiqlalın azərbaycançılıq ideologiyası prizmasından tədqiq olunmuşdur. O, azərbaycançılıq fəlsəfəsinin yaranmasını və ədəbi əsərlərdən qaynaqlanmasını ən mühüm və vacib amil kimi dəyərləndirmişdir. Onun fikrincə, ədəbiyyat azərbaycançılıq fəlsəfəsinin və ideologiyasının əsasıdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair ən önəmli saydığı Azərbaycan ədəbiyyatını inkişaf etdirmək və tanıtdırmaq idi. Onun ədəbiyyat sahəsindəki fəaliyyəti azərbaycançılıq ideologiyasına dayanır. Heydər Əliyev milli ədəbiyyat, mədəniyyət, bədii fikir, ictimai dünyagörüş istiqamətində formalaşma prosesində azərbaycançılıq bədii düşüncəsini konseptual fikirlərlə əsaslandırırdı. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri Şərqin, türk-islam dünyasının, xüsusən də Azərbaycanın bədii düşüncəsinin konseptual ümumiləşdirməsidir. Ulu öndər Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına çox böyük önəm verərək, onları əsas istiqamətlərindən biri kimi görürdü. Folklora, milli-mənəvi sərvətlərə qayğıkeş münasibəti ilə mədəni irsimizin qorunmasına nail ola bilmişdir. Azərbaycan folklor nümunələrinin qorunması Heydər Əliyevin müdrik və uzaqgörən siyasətinin əsas amallarından olmuşdur. Folklor milli ruhun güclənməsi, vətərpərvərlik, azərbaycançılıq ideyalarının qüvvətlənməsi, xalqın mənəvi həyatını işıqlandırması, milli-mənəvi dəyərlərinin toplanılması, qorunması və təbliğində mühüm rol oynamışdır. Ümummilli lider folklor nümunələrinin hərtərəfli öyrənilməsi, onların bədii irsinin toplanıb nəşr edilməsi, ustad sənətkarlardan Aşıq Alının 180 (1981), Aşıq Ələsgərin 150 (1972) illik yubileylərinin keçirilməsi kimi göstərişləri ilə ədəbiyyat məsələlərinə necə böyük dəyər verdiyini göstərmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycanda Aşıq Hüseyn Cavan, Aşıq Şəmşir Qocayev, Aşıq Şakir Hacıyev, Aşıq Ələkbər Cəfərov, Aşıq Ədalət Nəsibov, Aşıq Pənah Pənahov, Aşıq İmran Həsənov, İzzətalı Zülfüqarov, Ələsgər Şəkili, Əli Kərimov, Aşıq Əhliman, Aşıq Ədalət Dəlidağlı kimi folklor nümayəndələrinə fəxri adlar verərək onların Azərbaycan folklorunu daha da dərindən araşdırmasını, aşıq sənətini inkişaf etdirməsini, milli mərasimlərimizin təbliği istiqamətində ciddi tədbirlər görülməsini tapşırmışdır. Heydər Əliyevin göstərişi ilə “Kitabi-Dədə Qorquq”un, Aşıq Şəmkirin, Dədə Ələsgərin yubileylərinin dövlət səviyyəsində birbaşa prezidentin nəzarəti altında həyata keçirilməsi onun folklora qayğısının və sevgisinin təzahürü idi. Ümummilli liderin folkora göstərdiyi qayğı elmi araşdırma mövzusu kimi müxtəlif sənət nümayəndələri tərəfindən araşdırılmışdır. Heydər Əliyev irsində Azərbaycan xalqının dünyanın qədim və oturaq xalqlarından olmasının milli mahiyyət daşıması və Azərbaycan mədəniyyəti nümunəsi kimi dünya ictimaiyyətinə qəbul etdirilməsinin yekunu nəticəsidir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə qarşı olan münasibət onun siyasi müdrikliyinin və uzaqgörənliyinin qabarıq göstəricisidir. Klassik ədəbiyyat onun üçün hər şeydən əvvəl, müasirliyi, konkret tarixi situasiyada xalqa mənəvi-mədəni xidmət göstərmək potensialını özündə ehtiva edirdi. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri milli-mənəvi və ədəbi potensialın yaradılması ilə şərtləndirilməsi nəticəsində klassiklərin əsərlərinə diqqət daha da çox artmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri ümummilli liderin ədəbiyyatşünaslıq elminin yeni inkişaf mərhələsini başlanması ilə birbaşa bağlıdır. O, ədəbi görüşlərində ədəbiyyat məsələlərini ümumxalq mövqeyindən təhlil edib, ona elmi-fəlsəfi münasibət formalaşdırıb, yeni araşdırma metodlarını, sahələrini və yollarını müəyyən etmişdir. Heydər Əliyevin klassik ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinin açılmasına və təhlilinə dair yüksək elmi tədqiqat işləri vardır. Onun ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinin həlli istiqamətinə aid fikirlərinin özünəməxsusluğu nəticəsində ədəbiyyat tariximiz yeni yöndən işıqlanmağa başlamışdır. Heydər Əliyev klassik irsimizə yeni münasibəti formalaşdıraraq, klassik irsin tədqiqatçılarının qarşısında klassik ədəbi nümunələri yeni baxış prizmasından araşdırmaq, milli-əxlaqi dəyərlərin üzə çıxarılmasında və ona fəlsəfi münasibətin formalaşmasında klassik irsin əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək, klassiklərimizin yaşadığı dövrü tədqiq etmək kimi şərtlər qoymuşdur. Onun Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi kimi klassiklərin əsərlərinin ətraflı araşdırılması, onların yubileylərinin keçirilməsi, əsərlərinin tədqiqi və təbliği ilə bağlı verdiyi göstərişlər nəticəsində klassik ədəbi irs daha da inkişaf edə bilmişdir. Şuşada Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin tikilməsi və abidəsinin qoyulması Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olub, onun klassik ədəbi irsə diqqət və qayğısı nəticəsində baş vermişdir. Heydər Əliyevin irsində Azərbaycan ədəbiyyatına yanaşmasını araşdıran zaman onun Füzulinin və Nəsiminin məzarlarının qorunması ilə bağlı fəaliyyətinin tarixi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Klassiklərə münasibət onun dövlətçilik və milli siyasət konsepsiyasının əsasını təşkil edir. Dahi şəxsiyyət Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinə həmişə diqqətli olmuş və Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi sənətkarların irsinin qorunması məsələsini diqqət mərkəzində tutmuşdur. Görkəmli dövlət xadiminin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri sənətkarların yubileylərinin keçirilməsi, irslərinin tədqiqi ilə bağlı fərman və sərəncamların verilməsi ilə kifayətlənilməmişdir. Onun nəzəri irsində eyni zamanda ədəbiyyatşünaslıq sahəsində fundamental əsərlərin meydana çıxması, yeni bədii əsərlərin, teatr tamaşaları və kinofilmlərin yaranması və tarixdə analoqu olmayan hadisə - Hüseyn Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən gətirilərək, doğulub- böyüyüb, yaşadığı Naxçıvanda dəfn edilməsi və qəbirüstü məqbərənin tikilməsi kimi məsələlər öz həllini tapmışdır. Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərində ədəbi-mədəni hadisələr vasitəsilə xalqı oyatmaq, mili istiqlal və azadlıq mübarizəsinə hazırlamaq mühüm yer tutmuşdur. Heydər Əliyevin ədəbi-mədəni abidələrimizə və folklor nümunələrinə verdiyi qiymət misilsiz əhəmiyyət daşıyır. Onun nəzəri irsində ədəbiyyat məsələlərinə dair nümunələr ümumtürk və ümumşərq, bəzən də ümumdünya mədəniyyətinin çərçivəsində təhlil olunmuşdur. Dahi şəxsiyyətin Azərbaycan ədəbi fikrinin istiqamətləndirilməsindəki fəaliyyəti tarixilik və müasirliyin vəhdəti şəklindədir. Onun Azərbaycan yazıçılarının əsərlərinə olan diqqəti nəticəsində türk dünyası yazarlarının mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə bəxş etdiyi əsərlərin keyfiyyəti artmışdır. Görkəmli xadimin ədəbi-tarixi prosesdəki mövqeyi və xidmətləri sayəsində Azərbaycan elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, maarifi və digər sahələri əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdir. Ədəbiyyatın inkişafında maraqlı olan Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan”, “Qobustan”, “Ulduz”, “Literaturnıy Azerbaydjan” kimi jurnallar və “Ədəbiyyat” adlı qəzet dövlət hesabına nəşr olunmuşdur. Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan: Əliağa Kürçaylının, Nəbi Xəzrinin, Mirvarid Dilbazinin, Aşıq Əhmədin, Aşıq Şəmkirin, Qabilin, Xəlil Rza Ulutürkün, Zəlimxan Yaqubun, Vadif Məmmədovun, Xanəli Kərimlinin, Ələddin Eyvazın, Elman Həbibin, Mətanət Hüseynxanqızının, Həmid Arzulunun, Elçinin xalqın təfəkkürünə əsaslanaraq yaratdığı bədii-fəlsəfi əsərləri xalqımızın tarixindəki roluna yüksək qiymət vermişdir. Ədəbiyyatın yaradıcı gücünü, təsir qüvvəsini, ziyalılarda milli oyanış hissini gücləndirməsini, xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin üzə çıxarılmasını və qorunmasını, milli mənlik şüurunun formalaşmasını və təkmilləşdirilməsini çox yüksək dəyərləndirən Heydər Əliyev bu sahənin digər sahələrdən mənəvi cəhətdən daha çox əhəmiyyət daşıdığını vurğulamışdır. Ədəbi-mədəni irsimizi araşdırmaq və inkişaf etdirməyi, xalqın milli tarixinin və ədəbiyyatının öyrənilməsini, tədqiqini və təbliğini Azərbaycan ziyalılarının qarşısında şərt kimi qoymuşdur. Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının dünyaya tanıtdırılmasında yüksək xidmətləri olan Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri mövzularına elm və mədəniyyət xadimlərinin yubileylərinin keçirilməsi, Hüseyn Cavidin məzarının Naxçıvana gətirilməsi, məqbərəsinin ucaldılması, Nizami Gəncəvinin, Məhəmməd Füzulinin, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yubileylərinin keçirilməsi, vaxtaşırı yazıçılarla və şairlərlə görüşlərin keçirilməsi, “Azərbaycan”, “Qobustan” və “Ulduz” kimi ədəbi topluların sərbəst və azadfikirli ədəbi nümunələrin nəşr etdirilməsi, milli zəminə söykənən, milli yaddaşı özündə əks etdirən ədəbi əsərlərin yaranmasına böyük önəm verilməsi, azərbaycançılıq ideologiyasını özündə ehtiva edən əsərlərin yaranmasını önə çəkməsi misal ola bilər. Ədəbiyyat faktorunun görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətində rolu çox genişdir. O, ədəbiyyatın imkanlarının ölkənin və xalqın tanıdılmasındakı və milli ideologiyanın formalaşdırılmasındakı əvəzedilməz rolunu çox yaxşı bilirdi. Onun geniş və sistemli ədəbiyyat biliyinə malik olması sayəsində ədəbiyyatın təhsildəki, əxlaqdakı, mənəviyyatdakı çox böyük roluna üstünlük verilmişdir. Heydər Əliyevin bədii ədəbiyyata münasibəti ədəbiyyatın xalqın taleyinin və tarixi yaddaşının əks-sədası kimi görülməsində müstəsna rol oynamışdır. O, dövlətçilik fəaliyyəti prosesində millilik amilini, tarixilik anlayışını və müasirlik prinsipini həyata keçirməkdə ədəbiyyat faktorundan davamlı istifadə etmişdir.
Həcər Atakişiyeva
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Heydər Əliyev və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi // Heydər Əliyev və dövlətçilk təliminin işıqları. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. (Xüsusi buraxılış). Naxçıvan: Qeyrət, 2013, №1, s. 129-131
2. Ümummilli lider Heydər Əliyev Məhəmməd Füzuli haqqında // Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri. 2013, № 2, s. 256-260
3. Ümummilli lider Heydər Əliyevin nəzəri irsində ədəbiyyat məsələləri / Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş IV beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: Mürtəcim, 2013, s. 400-402
4. Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatında dissidentlik // Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri. Naxçıvan: Qeyrət, 2014, №1, s.10-13